Gagouz dilinin lexikası
Gagouz dilinin lexikası. Lexikanın zenginnenmek yolları.
Lexika (gr. lexis – laf hem lexikon – vokabular, laflık, sözlük) – dilin hepisi lafları , bütün vokabuları, ya da bir dialektin, ya bir yazıcının yaratmasının lexikası.
Her bir insan toplumunun istoriası hem ilerlenmek (gelişmek) formaları, bir büyük ölçüdä laflarda fixaţialanăr, angılarından dilin lexikal altın hazinesi kuruludur. Dilin lexikası, var kolay söyleyelim ki, sosyal oluşlarını aynalăr, halk ta dilin saabisidir, dili yaşamasında kullanăr, zenginneder, evladboylarına bir baaşış olarak verer. Gagouz dilinin lexikasında halkın istorik evoluţiası etapları, kontaktları, ilişkileri, etkileri aynanılăr, ana dilimizin orijinal fondunun üstünä (oğuz-türk fondu) geldilär.
Gagouz dilinin dä, nicä hepisinin oğuz –türk dillerinin, en eski derindän laflar katı oğuz lafları katıdır, oğuz dedelerin dilindän kalma katıdır. Bu laflar dilimizdä en çoktur. Onnar en eski zamannardan gelerlär, eski eradan taa – Altay hem Orta Asia meydannarından, halk laf etmesindän, folklor yaratmalarından, mitolojik legendalarından, dastannardan (“Oğuz Kağan”, “Ergenekon”, “Dede Korkut” h.b.) hem yazılı oğuz – türk dilindä runi textlerindän, Kaşgarlı Mahmud’un hem Balasagunlu Yusif’in yazılarından, sora Balkannarda da sözlü hem yazılı işlendirilmiş. Bu lexikal fondumuz pek zengindir. Büün dä var hepisi oğuz lafları, ani başka da türk dili aylelerindä karşı geleriz, yabancı laflardan başka.
Gagouz dilinin lexikası bir sayımnı argument gagouz dilinin oğuz-türk dili aylesinin bir dalı olmasını gösterer.
O eski oğuz türkçesi pek az başkalanmış da şindi dä bir dil oğuz türkçesi kullanılăr, sade o kadar diyişilmeklär olmuş, ani biz, gagouzlar, çok arab hem farsi laflarını annayamărız, başkaları da bizim gagouzçamızda slav, romın, urum hem başka lafları annayamărlar. Bu din hem devlet komşuluk faktorlarından gelişer.
Başka bir argument, bir nişan gagouz dilinin türk dillerindän biri olduğunu gagouz dilinin infinitiv forması gösterer. Taa Yunus Emre eserlerindä, şiirlerindä XI asirlerdän bu infinitiv formasınnan karşı geleriz, angısı başka türkçelerdä artık formasını diyiştirmiş:
Ben gelmedim dava için
Benim isim sevi için
Dostum evi gönüllerdir
Gönüller yapmağa geldim
(Yunus Emre “Güldeste”)
Bir dilin lexikası halkların arasında kontaktları, ilişkileri bütün dilin istoriasında aynalăr, ne soy etkiliklär başka halklardan geçirilmiş. Çok dooru söylener, ki dillerin istoriası bir halkın lexikal biografiasıdır, haliz bir istorik ilişkilär aynası halkların hem dillerin arasında olăr.
Zamandaş dilin lexikal sistemini istorik gelişmek tarafından analize edärkän, var nasıl çok variantlı etimolojik kaynaklarını görelim. Bu takım, bütün dünyada yok nasıl bir dä dil bulalım, angısı etimolojik bakışından monokolor karakterindä kalsın.
Lexikanın etimolojik araştırmaları dilin asirlär uzunnuğunda gösterildi, ki gagouz dili çok sıkı baalantılarda te o halklarlan bulundu, angılarınnan komşuluk etmişti. Ama bu ödünç laflardan dilin kendi katları da var.
Senselä dillerin genealojik araştırılmasında komun lingvistik elementlerini göräbiliriz, bir türlü elementlär ya hepisi, ya bir kaç senselä dillerin arasında. Bu takım, var nasıl görelim, ki bir temel dil varmış – oğuz-türk dili, angısı başka oğuz-türk dillerini beslemiş: azeri, türk, tacik, başkurt, türkmen h.b.
Geneza üzerindän lexikamız üç etimolojik katlarına bölüner: 1) dedelerdän plast (temel ana-kök dildän); 2) kurulu ortak laflardan laflar (kalaba – kalaba-lık); 3) yabancı laflar.
Ilk plast – temel plastı – Ana-kök oğuz dilindän laflar. Onnarın en çoyu hepisindä oğuz-türk dillerindä büün dä var: baş, göz, aaz (ağız), kulak, kol, burnu, diş, göbek, et, süt, ot, aaç (ağıç), gün, ak, kara, gök, at, sığır, inek, koyun, kuzu, kuş, kan, kuyruk, daa (dağa), taş, toprak, su, göl, deniz, tuz, üç, dört, beş, sekiz, dokuz (tokuz), altmış, etmiş (yetmiş), üz, on, yaa (yağı), yuurt (öğurt), yımırta (yumurta), balık, dil, dudak, kaş, buvaz, baldır, damar, el, bel, saç, sakal, bıyık, toz, böbrek, kül, kurt, er (yer), yurtluk, yuva, keçi, dana, düvä, sap, saman, em, alma, aslan, eşek, katır, domuz, erkek, dişi, kişi, kız, olan, kış, yaz, yıl, gecä, kul, düvä, gümüş, bakır, demir, taş, kardaş, bacanak, kök, dal, salkım, meşä, yaamur (yağmur) h.b.
Bunnar hepisi oğuz-türk laflarımız kalan oğuz-türk senselerindän komun laflarıdır. Onnar çoktur – hepisi ana oğuzçamızdan kaldıklarını açık göreriz.
Ikinci laflar plastı:
Sufixli kurulu ortak laflardan: baş – başlık – başkan; göz – gözlük – gözetici; kül – küllük – külcü; alma – almalık; kardaş – kardaşlık; süt – sütläş (sütlü aş) – sufixli laflar taa çoktur.
Yabancı laflar plastı – eski ana oğuz dilindän gelennär: moğolcadan (Altayda), nicä: kavurma - kavurga΄ dan;
çincedän (Altayda, sora da Osmanlı Devletindä, XI – XIX as.), nicä: inci (perlă);
farsçadan (Asiada), nicä: çeltik, pilaf, ateş, ambar, arzu, ayna, azarlamak, kiyat, azar, lâf, kafadar h.b. (Onnar sikçadır hem alıştılar, bizim oldular, oğuz lafları gibi, onnarın erinä kendi laflarımız yok); nicä dä arapçadan – hep Asiadan, sora da Balkannarda Osman dili arapçaları: ailâ, aza, astar, ikram, zeytin, ruh, mezar, duva, betfa, tükän, fal, tapkır (boş er, düyülmüş), fakir, fayda, hak (dooruluk, aslı), Allah h.b.; grekçedän dä – Balkannarda: stavro (kruça, rom.), ayoz, ayazma, ikona, evangelie, diakon, (popaz yardımcısı), arhangel (ayozların taa büyüyü), dafin yaprağı, klisä, makar (baalayıcı), ay (sveti, slav.), vaatiz, yortu, Panaiya, steonoz, anahtar, anteri, karanfil (çiçek), keremet, horu, fidan, panair, papur, amvon (klisä içindä), liturgie, monah, Todur, Tanas (ölmäz), Andrey (girgin), Ancela (ayoz), moneda, biblia (gr.-lat.), sabun, martor, amin, arvona (pay), organ, tipar, zaa (kolçuga), kalup, kandilä – hepisi bizim oldular;
eni laflar: atom, portokal, fila, zodia, spital, tayfas (lafa durmağa), sırma h.b.;
eski slavoncadan – Balkannarda: babu, dädu, kolaç, kosa, kumătru, lelü, bulü, kiraţa, kaku, batü, prost, Rada, Mirçu, Donçi, Görgi, slănina, dalta, puluk, borna, skoba, struna, tırnakop (bolg.), pleava, pırlog, (sürülmedik er), çete, taliga (polonez), molia, payacak (sırb.), trıntor, măslin, morkova, hrean, otava (tarla otu – bolg.), bolohan, movila, peştera, hırtop, ba, da h.b.;
romıncadan - părălia, furkuliţa, mamaliga, boyar, guşa, motan, kotey, moşu; Giţa, Läna, Kostika, Petrika h.b.;
macarcadan – hotar (mac. – rom.), marfa, vama h.b.
Vokabuların zenginnenmek yolları
Nicä bileriz, vokabular, dil halkın varlığıdır; ne kadar dil zengindir, geniştir, o kadar taa varlıklıdır halk, angısı o dilä saabidir. Istoriayca asirlär uzunnuğunda bizim halkımızın başka-başka halklarlan baalantıları vardır. Bu elbet, çünkü başka halklarlan, devletlärlän komşuluk edip, ekonomik, sosyal, politik, kultural uurlarında da zenginnener.
Bu takım, ondan da lexikamız başka dillerdän laflarlan beslendi – ödünç laflarlan. Halkların hem dillerin aralarında istorik ilişkileri belli oldu: bu fenomen karakteristiktir dillerin gelişmesindä. Lafların bir dildän başka dilä geçmesi türlü fenomennerin, akţiaların, eni annakların (neologizmalar), angıları dilin gelişmesinnän barabar peyda olăr, adlamak niyetinnän annaştırılăr. Bir obiekt ya da annak geçärsä bir halktan başka halka, onnunnan barabar laf ta, adlayan o obiekti ya da annağı, geçer.
1) Vokabuların dışyankı zenginnenmek yolu.
Alma laflar dilin fonetik hem gramatikal normalarını saalărlar, eni dilin alfabetinä adaptaţialanărlar, deyecez:
Lak – boya (gag.) – alman dilindän Lack, miting – eng. meeting, fantazia – gr. phantasia
Alma lafların sayısına öylä denän exotizmalar girerlär (gr. exotikos) – laflar angıları halkın, devletin naţional speţifikasını göstererlär.
Bu sıraya girerlär:
-monetaların adları: dinar (yugoslav), dolar (amerikan) , peso (spaniol) h.b.;
-zanaatların adları: jurnalist, spiker h.b.,
-oyunnarın, muzikal instrumentlerin adları: kostaniete (span.), tarantela, nay;
-naţional kostum adları: sarafan (rus), sari (indi), h.b.,
-imeklerin, içmeklerin adları: puding (engl.), whisky (engl.);
-flora-fauna adları: baobab, banan, pantera h.b.
Başka durumnar var, açan alma laf korumăr gelmä dilinin gramatikal normalarını, diyişilmäz kalıp. Böylä lafların sırasına öylä denän „ţitata lafları” – expresialar, ani hiç bir dä dildä diyişilmerlär, forması öylä nicä orijinal dilindä kalăr: inkognito (saklayan kendi haliz adını), nonsens (maanasız laf etmek), alter ego (bir başkasınnan tıpkı benzeyän insan), perpetuum mobile (sonsuz işlemdä bulunan mekanik sistemi). Diyişilmäz alma lafların sayısına taa laablar da girerlär: Baudoin de Courtenay, William Shakespeare, V.Hugo h.b.
2) Içyankı.
Alma laflardan karä dil kendi vokabularını zenginnetmek için başka da yolları kullanăr. Bu yol dilin içindä olăr, diyil almak yolunnan, ama polisemantizm, sinonimia, omonimia, antonimia yollarınnan.
Polisemantizm hem monosemantizm
Laf etmek proţesindä her bir lexikal birciyin bir maanası vardır, ama başka-başka kontextlerdä hep o laf var nasıl türlü semantik önemliyini kabul etsin, deyecez:
Başım arăr, başım arăr
Ya ban pazara varayım,
Al fes başıma alayım.... (Folklor)
Baş – insanın başı, kafası;
Panayıra gittim bir baş laana aldım.
Baş – bir laana başı, bir tanä (e);
Devlet başı insanın yaşamasını elindä tutmalıdır.
Baş – önderici.
Lexikanın karakteristikli tarafı türlü-türlü kontextlerdä başka-başka maanaları, angıları dilin istorik gelişmesinin uzunnuğunda peyda olărlar. Bu fenomenä polisemantizm deniler. Polisemantizmanın çerçevesindä laf kendi mânasını genişleder, deyecez:
Beygir hızlı gider.
Ihtiär yayan gider.
Oglan beygirdä atlı gider.
Bu cümlelerdä işlik „gitmäğä” – „erini diyiştirmek” mânasını kabul eder.
Olicik okula taa gitmedi (ziyaret etmäğä);
Saatim (saadım) artık gitmer. (işlämerlär);
Yaşamamda hepisi iyi gider. (kısmetliyim);
Kimin-sä ardına gitmäğä (izlemäğä).
Monosemantik laflar taa çoyu bilim terminneridir. Monosemantik lafları türlü tematik sferalarını kaplărlar: lingvistik annakları, aaçların, botanik annakları, bilim terminneri h.b.: morfem, ampiçilin, kosmos h.b.
Omonimnär
Omonimnär (omolexilär) – eterosemantalar – (gr. hethero – başka-başka + semantalar – maanalılar). – bir formalı laflar, ama başka-başka maanalarlan, angıların material (sonor) aspektleri bir (omolex – bir laf), semantikaları (ideal aspektleri) başka-başka: acı (dad) – acı (duygu). Omonim laflar polisemantik diyil, zerä eni maana göstererlär.
Omonim laflar biri birinä baalı diyildirlär, onnar kendi başındadır (baamsızdır, independent). Omonimiayaı polisemiaylan bir saymağa düşmer.
Yaşlı (I-II)
Yaşlı I nış. Yaşı ilerlenmiş, ihtiär.
Yaşlı II nış. (göz için) Yaşlan dolmuş, sulanmış.
Top (I-II)
Top I adl. Oyun için yapılan, kauçuktan yapılmış, tombarlak obyekt.
Top II adl. Bitki baalamı (Bir top çiçek)
Sıklık (I-II)
Sıklık I adl. Dudakların burulmasınnan yada parmaan dil üzerinä getirilmesinnän çıkarılan keskin ses.
Sıklık II adl. 1. Az aralık var. 2. Kalabalık.
Sinonimnär
Sinonimnär (omosemantalar – gr. homos – bir takım, bir türlü) – o laflar, angıların expresiv planı (forması) başka-başkadır, ama içindekilik planı (maanası, semantikası) birdir, ya da yakın birdir. Bir lafın maanasını başka laf ta gösterärsä (sayımnarsa), o zaman bu başka laf ilkinkisinä omosemant olăr (sinonim – gr. synōnymos – bir adlı). Bu takım, sinonimia expresiv planında bütün opoziţiadır (kimär kerä birär manayca da): gitmäğä – varmağa, korkmak – sakınmak, ölmek – geçinmek, çeketmek – başlamak. Sinonimiaya diyil sade laflar girer, ama demeklär dä: ateş etmäğä – tutuşturmağa, esaba gelmäğä – annaşmağa, uymağa, esabıma gelmedi – beenmedim, akılımdan çıktı – unuttum h.b. Sinonimnär taa zengin, şıralı sözümüzü yapărlar:
Gitmäğä – varmağa
1. Evdä kimsey yoktu, hepisi küy merkezinä gitmişlär.
2. Ya bän pazara varayım
Al fes başıma alayım (Folklor)
Ak – biyaz
1. Tazä ikanmış ak çamaşırlar güneştä gözünü yakardılar.
2. Biyaz kaar üstündä sade bir kaç iz vardı.
At – beygir, yahnı – et – lokma, senselä – hısım, ayak – bacak, baş – kafa h.b.
Antonim
Antonimnär (antisemantalar) – gr. anti – karşı + onyma – ad +semanta) – laflar, angıları semantik (maanayca) biri birinä diametral karşıdır (kontrast): küçük – büyük, sabah – avşam, gözäl – çirkin, burası – orası, iyilik – fenalık, islâ – fena, çetin – yımışak, haşlak – suuk, erken – geç; saalık – hastalık, cenk – usluluk, yaz – kış, üülen – poyraz, yukarısı – aşaası, gündüz – gecä; işlemäğä – dinnenmäğä, sevmäğä – kinnemäğä, hatırlamağa – aşaalamağa, sevinmäğä – kahırlanmağa, açmağa – kapamağa, gelmäğä – gitmäğä.
Bu laf çiftleri (parasemantalar) semantik opoziţiasında bulunărlar (ilişkilidirlär), formaları da başka-başkadır. Var ama kimi laflar, angılarına karşı sayımnıklar – antonimnär bulunmărlar, nicä laflara yazal, kiyat, duvar, masa, yazmağa, ya da kimi kromatik nışannıklara nicä sarı, eşil oranj, mavi.
Göreriz, ki gagouz dilinin vokabularını diyil sade ana oğuz lafları kurăr, ama alma laflar da başka dillerdän, angıları çok uygun gagouz dilinin sisteminä erleştirlär, da işlenerlär, kullanılărlar nicä kendi laflarımız (babu, dädu, mezar h.b.). Gagouz dili çok zengin bir dildir, angısı sinonimnärlän, antonimnärlän, omonimnärlän doludur. Laflar, angıları zenginnetmek proţesindä pay alărlar, bir geniş lexikal uurunu kurărlar.
The article Lexis of the Gagausian language. Ways of enriching Gagausian vocabulary corroborates the fact that the Gagausian language belongs to the Oguzo-Turkic group of languages. The proof of it finds its reflection in the lexical structure of the Turkic languages.
Gagausian lexic contains a great number of Ogusian words. The form of the verb infinitive can illustrate that: e.g. almağa, gitmäğä.
This form of the infinitive is traceable to the 12-13 cc. They are met in the poems by Yunus Emre.
The work is rich in the examples proving the above said. According to turgologists investigations the vocabulary of the Gagausian language consists of three layers:
1. words of Ogusian origin.
2. words formed by means of derivation.
3. borrowings.
To conclude it all, Gagausian language vocabulary is formed not only by Ogusian words but also borrow ings which are connected mainly with the lexical system of the Gagausian language.
Gagausian is a very rich language, which is abundant in synonyms, antonyms, homonyms. The words that are involved in the process of language enrichment, form a broad lexical level.
Анонимный posted on 27 февраля 2011 г. в 20:11
Очень интересная информация о нашем родном языке о котором мы так мало знаем!
Отправить комментарий