Konson hem vokal fonemaları
Vokal
fonemaları. Vokalizm
Vokalların
klasifikaţiası.
Artikulaţia eri
Açılmak gradı
(apertura)
|
Öndeki (anterior)
|
Ortakı (medial)
|
Gerideki (posterior)
|
|
Açık
|
a
ä
|
|||
Yarıaçık
|
e
|
ö
|
ă
|
o
|
Kapalı
|
i
|
ü
|
ı
|
u
|
Dudakların pay alması
|
nonlabial
(dudaksız)
|
labial
(dudaktan)
|
nonlabial
|
labial
|
Geniş
|
Dar
|
Yarıgeniş
|
|
Kalın
|
a
o
|
ı
u
|
ă
|
Incä
|
ä
e
ö
|
i
ü
|
Gagouzçada vokallar üç kriteriyä görä paylaşărlar:
1) artikulaţia erlerinä
görä - öndeki (anterior) vokallar; ortakı (medial) hem geridekilär
(posterior)
2) açılmak gradına görä
- açık, yarıaçık hem kapalı vokallar.
3) dudakların pay
almasına görä - labial (dudaktan) vokallar – o, ö, u, ü - postpalatal
(geriki damaktan), bilabiallar; ä,
e, i – prepalatallar; a, ă, ı –
mediopalatal (orta damaktan).
Not: Iki simetrik
vokal sırası – a) öndeki (incä) hem ardtakı (kalın), b) dudaktan (labial) hem
diyil dudaktan (nonlabial). Başka
taraftan da – geniş hem dar vokallar. Labial vokallara
tombarlanan da deyeriz (o, ö, u, ü). Öndeki hem ardtakı vokallara eski
terminologiada „palatal” hem „gutural” (buvazın dibindän) deniler, bakarak
dilin hem damağın angı erindä onnarın artikulaţiası olăr.
Bu takım, oğuz türkçelerindä
var:
öndeki (incä) vokallar: i, e, ä, ö, ü (palatal, ön damaktan);
ardtakı (kalın) vokallar: ı, a, o, u, gag. ă (gutural; balkanik
sesi);
düz vokallar: a, e, ı, i, ă;
tombarlanan (labial)
vokallar : ö, ü, o, u;
dar vokallar: u, ı, ü, i;
geniş vokallar: o, a, ö, e, ä; yarıgeniş: ă.
Bu takım gagouz vokallarının
da her biri bir kaç kalifikaţiaya girer:
[a] -
açık, ardtakı, nonlabial, geniş. Gutural.
[ă] - yarıaçık, ardtakı, nonlabial, yarıgeniş, (a
–dan olăr). Gutural.
[ä] - açık,
öndeki, nonlabial, geniş (e –(y)län dönüşer). Palatal.
[e] - yarıaçık, öndeki, nonlabial, geniş (ä – ylän
dönüşer). Palatal.
[i] - kapalı, öndeki, nonlabial, dar. Palatal.
[ı] - kapalı,
ardtakı, nonlabial, dar. Gutural.
[o] - yarıaçık, ardtakı, labial (dudaktan), geniş.
Gutural.
[ö] - yarıaçık, öndeki, labial, geniş. Palatal.
[u] - kapalı, ardtakı, labial, dar. Gutural.
[ü] - kapalı,
öndeki, labial, dar. Palatal.
Diftong
Definiţia: Iki ya da üç vokal birleşmesinä,
angılarından birisi bütün vokal, öbürü semivokal (yarıvokal) diftong
deniler. Bu tür ses birleşmesi bir solukta (bir kısım) söylenerlär hem bir
fonema sayılărlar.
Türkçelerdä mahsus diftong yok.
Ses birleşmeleri nicä [ay,
ey, ıy, iy, oy, öy, uy, üy; ya,
ye, yı, yo, yö, yü] – diftong (fonetik) sayılmazlar, çünkü [a] – vokal
sesi; [y] – konson sesidir. (romun dilindä diftonglar hem triftonglar laflarda soare – güneş, iarnă – kış, lupoaică – yabanı h.b.)
Örneklär: olsaydı, evdeymiş, aldıydı, böylä, gördüydü,
giyim, yap, yaa, yol h.b.
Konson
fonemaları. Konsonantizm.
Konsonnarın
klasifikaţiası.
a) akustikçä: sesli
konsonnar: b, c, d, g, j, l, m, n, r, ş, v, y, z;
tutnuklar: ç, f, k, p, s, t, ţ, h, x;
şamatalılar(disonantlar): b, c, ç, d,
f, g, h, j, k, p, s, ş, t, ţ, v, z, x;
sonorlar (sonantlar): l, m, n, r, y
(vokal-konson da deniler);
çiftlilär (sesli-tutnuk): b-p, c-ç,
d-t, g-k, j-ş, v-f, z-s (edi çift); h, ţ, x, y, m, n, r,l konsonnarın çiftleri
yok.
b) artikulaţiayca:
dudaktan b, m, p; v, f (diştän-dudaktan);
diştän: d, t, z, s, n;
damaktan-diştän: j, ş, ç;
ortadildän: y, k, g, ğ;
patlamalar (oklusivlär): b, p,
d, t, k, g; (c, ç da yakışır);
yarıoklusivlär: ţ, ç, c;
oklusiv-nazallar: m, n,
sulu: l;
vibraţialı: r;
faringal (gırtlak): h;
afrikatalar (lat.affrikata - uuşmak): c, ç, ţ (ikişär sestän uuşulu: c –dj, ç – tş,
ţ - ts).
Ses tellerinin titiremesinä
görä konsonnar var: yımışak hem çetin (sert). Yımışak konsonnar: [b, c,
d, g, ğ, j, l, m, n, r, ţ, v, y, z]. Sert
konsonnar: [ç, f, h, k, s, ş, t, p].
Sonant konsonnar şamatasız
söylenerlär hem vokala yakın funkţional hem artikulatorik karakteristikaları
var.
Konson dönmeleri
b → p – dip - dibi
c→ ç – kılıç - kılıcı
d → t – yurt - yurdu
g → k – kulak – kulağı; cenk - cengi
Ama: ok – oku, ot – otu, ip – ipi, top – topu, klub –
klubu
Sinarmonizm
(ses uyumu).
Gagouzçada fonomorfolojik
fenomeni var – ses uyumnarı, armoniası – vokallar armoniası hem konsonnar
armoniası, angısına sinarmonizm deniler (gr. syn – birerdä + harmonia –
baalaşmak, uyum, armonia).
Vokal armoniası – a) Eer lafın ilk kısımında incä vokal
saydı, kalan kısımnarda da incä vokallar gelir (köktän sora gelän sufixlär incä
vokallı olur). Örneklär: tefter –
tefteri- tefterlär, testerä – testerelär – testereyi; gel – geler – gelecek. b) Eer lafın ilk kısımında kalın vokal saydı,
kalan kısımnarda da kalın vokallar gelir (köktän sora gelän sufixlär kalın
vokallı olur). Örneklär: yazal – yazalda
– yazallan – yazallar, buçak – buçağı – buçaklan; al – alăr – alacak – alacaydı;
taşı – taşıyăr- taşıyacak (taşıyer – taşıyacek – yannıştır, çünkü vokal armoniası
korunmăr; gelecek zamanın sufixleri – incä vokallılarda – ecek; kalın
vokallılarda - acak).
Konson armoniası - a)
Kökün sonu sesli konson sa, ya da vokal saydı, gelän sufix sesli konsonnan
başlanăr (sakız-dan, (-lan), Çadır-da, sekiz-dän, alma-cık,
senselä(e)-dän). b) Kökün
sonu tutnuk konson sa, gelän sufix tutnuk konsonnan başlanăr (sokak-ta, ses-siz, büyük-çä, ot-tan, sedef-tän).