ÖNSÖZ

Gagouz dili blog'una HOŞ GELDINIZ!

Bu site okul hem universite üüredicilerinä, üürencilerä, studentlerä deyni kuruldu. Umut ederim, ki verili informaţia faydalı olur.

среда, 31 октября 2012 г.

Konson hem vokal fonemaları



Vokal fonemaları. Vokalizm
Vokalların klasifikaţiası.
     Artikulaţia eri
Açılmak gradı
(apertura)

Öndeki (anterior)


Ortakı (medial)

Gerideki (posterior)
Açık
    a
    ä




Yarıaçık
    e
ö
ă
o
Kapalı
    i
ü
ı
u
Dudakların pay alması
nonlabial
(dudaksız)
labial
(dudaktan)
nonlabial
labial


Geniş
Dar
Yarıgeniş
Kalın
a
           o
ı
u
ă
Incä
ä
e
ö
i
ü


Gagouzçada  vokallar üç kriteriyä görä paylaşărlar:
1) artikulaţia erlerinä görä - öndeki (anterior) vokallar; ortakı (medial) hem geridekilär (posterior)
2) açılmak gradına görä - açık, yarıaçık hem kapalı vokallar.
3) dudakların pay almasına görä - labial (dudaktan) vokallar – o, ö, u, ü  - postpalatal (geriki damaktan), bilabiallar; ä, e, i – prepalatallar; a, ă,  ı  – mediopalatal (orta damaktan).
Not: Iki simetrik vokal sırası – a) öndeki (incä) hem ardtakı (kalın), b) dudaktan (labial) hem diyil dudaktan (nonlabial). Başka taraftan da – geniş hem dar vokallar. Labial vokallara tombarlanan da deyeriz (o, ö, u, ü). Öndeki hem ardtakı vokallara eski terminologiada „palatal” hem „gutural” (buvazın dibindän) deniler, bakarak dilin hem damağın angı erindä onnarın artikulaţiası olăr.
Bu takım, oğuz türkçelerindä var:
öndeki (incä) vokallar: i, e, ä, ö, ü (palatal, ön damaktan);
ardtakı (kalın) vokallar: ı, a, o, u, gag. ă (gutural; balkanik sesi);
düz vokallar: a, e, ı, i, ă;
tombarlanan (labial) vokallar : ö, ü, o, u;
dar vokallar: u, ı, ü, i;
geniş vokallar: o, a, ö, e, ä; yarıgeniş: ă.
Bu takım gagouz vokallarının da her biri bir kaç kalifikaţiaya girer:
[a] -   açık, ardtakı, nonlabial, geniş. Gutural.
[ă]   - yarıaçık, ardtakı, nonlabial, yarıgeniş, (a –dan olăr). Gutural.
            [ä]   - açık, öndeki, nonlabial, geniş (e –(y)län dönüşer). Palatal.
            [e]   -  yarıaçık, öndeki, nonlabial, geniş (ä – ylän dönüşer). Palatal.
[i]   -   kapalı, öndeki, nonlabial, dar. Palatal.
[ı]   -   kapalı, ardtakı, nonlabial, dar. Gutural.
[o]  -   yarıaçık, ardtakı, labial (dudaktan), geniş. Gutural.
[ö]  -   yarıaçık, öndeki, labial, geniş. Palatal.
[u]  -   kapalı, ardtakı, labial, dar. Gutural.
[ü]  -   kapalı, öndeki, labial, dar. Palatal.  


Diftong
Definiţia: Iki ya da üç vokal birleşmesinä, angılarından birisi bütün vokal, öbürü semivokal (yarıvokal) diftong deniler. Bu tür ses birleşmesi bir solukta (bir kısım) söylenerlär hem bir fonema sayılărlar.
Türkçelerdä mahsus diftong yok. Ses birleşmeleri nicä [ay, ey, ıy, iy, oy, öy, uy, üy; ya, ye, yı, yo, yö, yü]  diftong (fonetik) sayılmazlar, çünkü [a] – vokal sesi; [y] – konson sesidir. (romun dilindä diftonglar hem triftonglar laflarda soare – güneş, iarnă – kış, lupoaică – yabanı h.b.)
Örneklär:  olsaydı, evdeymiş, aldıydı, böylä, gördüydü, giyim, yap, yaa, yol h.b.


Konson fonemaları. Konsonantizm.
Konsonnarın klasifikaţiası.
a) akustikçä: sesli konsonnar: b, c, d, g, j, l, m, n, r, ş, v, y, z;
          tutnuklar: ç, f, k, p, s, t, ţ,  h, x;
          şamatalılar(disonantlar): b, c, ç, d, f, g, h, j, k, p, s, ş, t, ţ, v, z, x;
          sonorlar (sonantlar): l, m, n, r, y (vokal-konson da deniler);
          çiftlilär (sesli-tutnuk): b-p, c-ç, d-t, g-k, j-ş, v-f, z-s (edi çift); h, ţ, x, y, m, n, r,l konsonnarın çiftleri yok.  
b) artikulaţiayca: dudaktan b, m, p; v, f (diştän-dudaktan);
               diştän: d, t, z, s, n;
               damaktan-diştän: j, ş, ç;
                ortadildän: y, k, g, ğ;
                patlamalar (oklusivlär): b, p, d, t, k, g; (c, ç da yakışır);
                yarıoklusivlär: ţ, ç, c;
                oklusiv-nazallar: m, n,
                 sulu: l;
                 vibraţialı: r;
                 faringal (gırtlak): h;
                afrikatalar (lat.affrikata - uuşmak): c, ç, ţ (ikişär sestän uuşulu: c –dj, ç – tş, ţ - ts).
Ses tellerinin titiremesinä görä konsonnar var: yımışak hem çetin (sert). Yımışak konsonnar: [b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, ţ,  v, y, z]. Sert konsonnar: [ç, f, h, k, s, ş, t, p].
Sonant konsonnar şamatasız söylenerlär hem vokala yakın funkţional hem artikulatorik karakteristikaları var.

Konson dönmeleri
b → p – dip - dibi
c→ ç – kılıç - kılıcı
d → t – yurt - yurdu
g → k – kulak – kulağı; cenk - cengi
Ama: ok – oku, ot – otu, ip – ipi, top – topu, klub – klubu


Sinarmonizm (ses uyumu).
Gagouzçada fonomorfolojik fenomeni var – ses uyumnarı, armoniası – vokallar armoniası hem konsonnar armoniası, angısına sinarmonizm deniler (gr. syn – birerdä + harmonia – baalaşmak, uyum, armonia).
Vokal armoniası – a) Eer lafın ilk kısımında incä vokal saydı, kalan kısımnarda da incä vokallar gelir (köktän sora gelän sufixlär incä vokallı olur). Örneklär: tefter – tefteri- tefterlär, testerä – testerelär – testereyi; gel – geler – gelecek.  b) Eer lafın ilk kısımında kalın vokal saydı, kalan kısımnarda da kalın vokallar gelir (köktän sora gelän sufixlär kalın vokallı olur). Örneklär: yazal – yazalda – yazallan – yazallar, buçak – buçağı – buçaklan; al – alăr – alacak – alacaydı; taşı – taşıyăr- taşıyacak (taşıyer – taşıyacek – yannıştır, çünkü vokal armoniası korunmăr; gelecek zamanın sufixleri – incä vokallılarda – ecek; kalın vokallılarda - acak).
 Konson armoniası - a) Kökün sonu sesli konson sa, ya da vokal saydı, gelän sufix sesli konsonnan başlanăr (sakız-dan, (-lan), Çadır-da, sekiz-dän, alma-cık, senselä(e)-dän).                                      b) Kökün sonu tutnuk konson sa, gelän sufix tutnuk konsonnan başlanăr (sokak-ta, ses-siz, büyük-çä, ot-tan, sedef-tän).

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

среда, 11 января 2012 г.

NIŞANNIK

Definiţia. Kendi başına diyişilmäz söz payına, obiektlerin kalitelerini belli edän, soruşlara Ne soy? Ne türlü? cuvap edän NIŞANNIK deniler.
Nışannığın poziţiası cümledä. Gagouz dilindä  nışannık her zaman adlığın önündädir: arif insan, kasavetsiz uşak, kırmızı gül.


Kalitelik hem ilişkilik nışannıkları
Kalitelik nışannıkları (adjektif qualifikatif; mahsus sufixleri yok): iyi, kâmil, biyaz, sarı, balaban, üüsek h.b.
Ilişkilik nışannıkları mahsus sufixlerin yardımınnan kurulărlar. Onnar bir kaç türlü var:
-kı/-ki; -ku/-kü sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
a) adlık erilik halında – kışta-kı, güzde-ki, yazda-kı; evde-ki, bobada-kı, kasabada-kı h.b.
b) işhallıktan – dün-kü, aşaa-kı (aşağı-kı), şindi-ki, geri-ki, ileri-ki, bıldır-kı, öte-ki, beri-ki h.b.
c) aderliktän – benim-ki, senin-ki h.b.
ç) sayılıktan – ilkin-ki, onun-ku, son-ku
-lı/-li; -lu/-lü; -nı/-ni; -nu/-nü sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
- adlıktan kurulan – tuz-lu, dat-lı, can-nı, ük-lü, ev-li, kahır-lı, akıl-lı h.b.
-sız/-siz; -suz/-süz sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
- adlıktan kurulan – tuz-suz, dat-sız, can-sız, ev-siz, kahır-sız,  akıl-sız h.b.
-ık/-ik; -uk/-ük; -ak/-äk/-ek; -k sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
- işliktän kurulan – dur-uk, oy-uk,  kes-ik, aç-ık, büy-ük, boz-uk, ez-ik, şımarı-ık, kıv(ı)rık, yık-ık;  dolaş-ık, buruş-uk, diyiş-ik; kork-ak, kıv(ı)r-ak, kur(u)-ak, ürk-ek, şiş-ek; solu-k, patla-k, çatla-k;
-kın/-kin; -kun/-kün; -kan/-kän; -gın/-gin; -gun/-gün; -gan/-gän
sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
- işliktän kurulan – düş-kün, kes-kin, çalış-kan, yapış-kan; dur-gun (su), kız-gın, yor-gun, ol-gun (genç), ger-gin (tel), kay-gın, uy-gun, düz-gün;  baar-gan;
-lık/-lik; -luk/-lük - sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
a) adlıktan kurulan – yaz-lık şapka, dolma-lık biber, satı-lık ev, turşu-luk laana, iki kişi-lik oda, güz-lük ayakkabı;
b) nışannıktan – genç-lik zamanı;
-ç - sufixin yardımınnan
- işliktän kurulan – kıskan-ç, korkun-ç (oluş), ödün-ç (para);
-ıcı/-ici; -ucu/-ücü - sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
- işliktän kurulan – yırt-ıcı (hayvan), besle-(y)ici (iyeceklär), kes-ici, tamamla-(y)ıcı, düşündür-ücü;
-cı/-ci; -cu/-cü - sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
- adlıktan kurulan – yalan-cı, iş-çi;
-ma/-mä - sufixin yardımınnan (fonetik variantlarınnan)
- işliktän kurulan – duu-ma (er), yaz-ma (kiyat), dol-ma (biber), as-ma, sark-ma (Semiramidanın sarkma meyvalıkları), kat-ma;
- modal işliyindän kurulan – lâzım-lâzımnı (iş)


Küçüldek formalı nışannıklar
-ca/-cä; -ça/-çä; -rak/-rek; -cak/-cek/-c(ç)ık/-c(ç)ik/-c(ç)uk/-c(ç)ük; -msı/-msi - sufixlerin yardımınnan
a) nışannıktan kurulan – kısa-ca, eşil-cä, mavi-cä, geniş-çä, üklü-cä, genç-çä, dik-çä, düzgün-cä;  kısa-rak, küçü(k)-rek, ufa(k)-rak, açı(k)-rak; küçü(k)-cük, ufa(k)-cık, kısa-cık, ince-cik, körpe-cik, büyü(k)-cek, sıca(k)-cık; acı-msı, sarı-msı, mavi-msi;
b) işlikän – utan-cak.

Dikat! Kurulu nışannıkları hem nışannıklanmış iştenniyi (adjektivizaţialı partisip) şaşırmayın. Örneklär:  suuklu,  amelli,  hesaplı, kantarlı, ekonomnu  - lexikal sufixi –lı/-nı nışannığın ya adlığın kökünä yamanăr.
            Ama laflar dizili, örtülü, dikili, kırkılı, dolu h.b. işliktän kuruludur, işliyin nominal formasıdır - nışannıklanmış iştennik (iştenniyin sufixleri – ı/-i, -u/-ü). Taa sık bu sufixlär işliyin diatez formasına yamanărlar, nicä dizil-i.



При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

Следующие Предыдущие Главная страница

Blogger Template by Blogcrowds