ÖNSÖZ
Gagouz dili blog'una HOŞ GELDINIZ!
Bu site okul hem universite üüredicilerinä, üürencilerä, studentlerä deyni kuruldu. Umut ederim, ki verili informaţia faydalı olur.
четверг, 24 марта 2016 г.
среда, 16 марта 2016 г.
ADLIK
Definiţia. Kendi başına diyişilän söz payına, obyektleri,
natura fenomennerini, insanın iç duygularını adlayan, soruşlara Kim? Ne? cuvap
edän ADLIK deniler.
Adlıkların klasifikaţiası
1. Strukturaya görä:
- Sadä:
tefter, insan, kiyat, ot;
- Katlı: kızkardaş, ilkyaz; Kara deniz, Karpat bayırları; Kelcä-Külcä, Biyaz-Arap;
- Adlıklı lokuţialar (Laflar grupudur,
angıları birliktä bir adlığın mânasını vererlär). Adlıklı lokuţialar taa sık
işlikli lokuţiadan kurulărlar: aklına getirmek, esaba almak(lar)
2. Mânanın naturasına görä:
- Öz (öz adlıkları türlü obyektleri,
fenomenneri adlăr, angıları unik, individual obyektleri gösterer. Büyük
literaylan yazılărlar). Öz adlıkları gösterer:
a) insan adlarını: Nikolay Arabacı, Dionis Tanasoglu, Nikolay Baboglu, Mihay Eminescu;
b) kasabaların hem küylerin adları (toponimik): Beşalma, Kıpçak, Kiev, Kişinău, Moskova;
c) okeannarın,
derelerin, göllerin adları: Kara deniz,
Prut, Ak deniz, Poyrazdakı Buzlu okean;
ç) bayırların adları: Karpat bayırları, Ural bayırları;
d) kontinentlerin adları: Europa, Afrika, Asia, Australia;
e) devletlerin adları: Moldova, Rusia, Amerika, Ukraina;
f) fabrikaların, zavodların adları; „Bukuria”, „Topaz”, „Tigina” ;
g) kiyatların, gazetaların, dergilerin adları: roman
„Uzun Kervan”, şiir toplumu „Akar Yıldız”, dergi „Sabaa Yıldızı”, gazeta
„Ana Sözü”.
- Adetcä (adetçä adlıklar türlü obyektleri
genel bakımından adlăr). Adetçä adlıklar küçük literaylan yazılăr. Adetçä
adlıkları gösterer:
a) hayvan adları: beygir, köpek,
maymun, aslan;
b) kuş adları: papagal, kaz, tauk;
c) aaçlar, otlar: meşä, armut aacı,
biyaz kavak, pelin otu, susay, kuzu kulağı;
ç) çiçeklär: gül, feslen, papatya;
d) hafta günneri: pazar, pazertesi,
çarşamba;
e) yıl zamannarı, ayllar: kış, yaz,
ceviz ayı, orak ayı;
f) zanaatlar: üüredici, medik,
injiner;
g) okul obyektleri: yazal, kalem,
tefter;
h) diyilmäz (abstrakt) işlär: akıl,
fikir, duygu, kahır, sevda h.b.
3. Cannı hem cansız adlıklar:
- cannı: yazıcı, resimci,
üürenci; kedi, at, köpek; guguş, tarla kuşu, kırlangaç h.b.;
- cansız: tefter, masa, ekmek,
yazal, gözlük h.b.
Katlı adlıkların ortografiası
Birerdä
1.Katlı adlıklar, angıları bellilikçi laf
birleşmelerindän kuruludur hem bir mâna göstererlär: kızkardaş, günbatısı, içgüvelik, kabakulak (hastalık), ilkyaz, sütläş (sütlü
aş (emek)), gündöndü, sivrisinek, üzbaşı, aslanaazı (çiçek), gözkapağı,
ayakkabı, kırkayak, dişeti, akceer (akciğer), biyazceer (biyazciğer), akıldişi,
akkavak, hastaevi, aşevi, belkemiyi, canevi, altyazı, başparmak, çalıkuşu, karacendem,
aksakal, karasarılık (hastalık), karasu (göz hastalığı, katarakt), karadamar, karafatma
(kara sırtlı bir soy böcek), karayaa (petrol), gülfatma, daakeçisi, kafatası,
düzyazı, gökbilim (astronomia), gözakı, gözkapağı, gözaltı, önsöz, işbirliyi,
karabiber, kireçtaşı, köpekbalığı, köpeküzümü, basımevi, yabandomuzu, karasevda,
gökkuşağı, delikannı, eraltı, akılagetirmeklär h.b.
2.Kimi hafta günnerinin adları. Katlı adlığın bir payı kendi başına fonetik kullanılamaz.
pazartesi,
cumartesi;
3.Toponimik adları: Beşgöz, Beşalma
Not! Alma laflar nicä: autogara, aeroport (aerogara), monolog, agrotehnika, telefon, telegraf h.b.
katlı adlıklar sayılmaz. Bu lafların strukturasına latin hem grek dilindän
gelän pseudoprefix´lär (onnara taa afixoid
da söylener) [auto-, aero-, mono-, agro-, tele-] girer. Pseudoprefix
strukturalı lafları kimär kerä katlı adlıklarlan karıştırărlar.
Ayırı
1.Izafet konstrukţiaları, angıları bir mâna
vererlär.
demir
yol, kadifä fistan, altın küpä, tafta masa, gümüş bilezik; çay otu, uşak
başçası, çiçek başçası, uyku yılacı, Gagouz
dili, süüt aacı, uşak oyunu;
2.Iki
laftan kurulu astronomik terminneri: Saman
Yolu, Kervan Yıldızı, Büyük Ayı, Küçük Ayı;
3. Katlı jeografik terminneri: Kara deniz, Ak deniz, Karpat bayırları,
Varna koltuğu, Poyrazdakı Buzlu okean, Altay bayırları;
4.Ayozlu adlar, angıların strukturasında laflar Ay hem Sveti var: Ay Petri, Ay
Vasili, Ay Yordan, Sveti Ivan;
5. Devletlerin, bölgelerin ofiţial adları,
organnarın, devlet kuruluşlarının ofiţial adları: Gagouz Yeri (Bölgesi), Birleşik Amerika Devletleri, Birleşik Arap
Emiratları, Hong Kong, Güney Afrika, Moldova Respublikanın Üüretim hem Gençlik
Bakannığı, Komrat Devlet Üniversitesi, Ekonomika Fakültesi, Kişinău Devlet
Pedagojik Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Türkiye Büyükelçiliyi.
Çizi aşırı
1.Çiftli hem bir mâna açıklayan laf birleşmeleri: ana-boba, karı-koca, aaret-ana
2. Çift sinonim ya da antonim idiomatik lafları: çaarış-baarış, kurt-kuş, yaamur-çamur,
bayır-çayır, bayır-tepä;
3.Katlı mitolojik hem masaldan personajların
adları: Kelcä-Külcä, Cadı-Babusu,
Dünya-Güzeli, Topal-Şeytan, Suuk-Ana, Kara-Arap, Cuma-Babusu;
4.Katlı toponimik adları: Çadır-Lunga, Çukur-Mincir, Satılık-Hacı.
Автор: krina на 13:20 0 коммент.
пятница, 4 марта 2016 г.
Gagouz
dilinin lexikası.
Lexika (gr. lexis – laf hem lexikon – vokabular, laflık, sözlük) –
dilin hepisi lafları , bütün vokabuları, ya da bir dialektin, ya bir yazıcının
yaratmasının, onnarın semantika sayımnığına görä bakılı.
Her bir insan toplumunun istoriası hem
ilerlenmek (gelişmek) formaları, bir büyük ölçüdä laflarda fixaţialanăr,
angılarından dilin lexikal altın hazinesi kuruludur. Dilin lexikası, var kolay
söyleyelim, ki sosyal oluşlarını aynalăr, halk ta dilin saabisidir, dili
yaşamasında kullanăr, zenginneder, evladboylarına bir baaşış olarak
verer. Gagouz dilinin lexikasında halkın istorik evoluţiası etapları,
kontaktları, ilişkileri, etkileri aynanılăr, ani dilimizin orijinal fondunun
üstünä (oğuz-türk fondu) geldilär.
Kendi
gagouz dilinin lexikal fondu için, lexikal katları için, ani korundular hem ani
eklendilär dayma başka katlar başka senselelärlän hem başka dillärlän
kontaktlarımızda, var kolay söyleyelim.
Gagouz
dilinin dä, nicä hepisinin oğuz –türk dillerinin, en eski derindän laflar katı oğuz lafları katıdır, oğuz dedelerinin dilindän kalma katıdır. Bu laflar dilimizdä en çoktur. Onnar en eski
zamannardan gelerlär, eski eradan taa – Altay hem Orta Asia meydannarından,
halk laf etmesindän, folklor yaratmalarından, mitolojik legendalarından,
dastannardan (“Oğuz Kağan”, “Ergenekon”, “Dede Korkut” h.b.) hem yazılı
oğuz – türk dilindä runi textlerindän, Kaşgarlı Mahmud’un hem Balasagunlu Yusif’in yazılarından, sora
Balkannarda da sözlü hem yazılı işlendirilmiş. Bu lexikal fondumuz pek
zengindir. Büün dä var hepisi oğuz lafları, ani başka da türk dili aylelerindä
karşı geleriz, yabancı laflardan başka.
Gagouz
dilinin lexikası bir sayımnı argument gagouz dilinin oğuz-türk dili aylesinin
bir dalı olmasını gösterer.
O eski
oğuz türkçesi pek az başkalanmış da şindi dä bir dil oğuz türkçesi kullanılăr,
sade o kadar diyişilmeklär olmuş, ani biz, gagouzlar, çok arab hem farsi
laflarını annayamărız, başkaları da bizim gagouzçamızda slav, romın, urum hem
başka lafları annayamărlar. Bu din hem devlet komşuluk faktorlarından gelişer. Çünkü gagouz, romın, rus, başka slav halkları hristiannığı kabul edip, lexikamız
taa çok urum hem slav laflarından beslendi.
Başka bir argument, bir nışan gagouz dilinin türk dillerindän biri
olduğunu gagouz dilinin infinitiv forması gösterer. Taa Yunus Emre eserlerindä,
şiirlerindä XI asirlerdän bu infinitiv formasınnan karşı geleriz, angısı başka
türkçelerdä artık formasını diyiştirmiş:
Ben gelmedim dava içi
Benim isim sevi için
Dostum evi gönüllerdir
Gönüller yapmağa geldim
(Yunus Emre “Güldeste”)
Bașka örneklär Yunus Emre'nin șiirlerindän
Leylâ yüzün görmeğe mecnun olasım gelir
örnek: görmeğe - gör//+ meğ//+ e - Masdar sufixi (eki) - MAK//MEK
Gerçek âșıq ol ola
Dosd ile bazar içün
Can vermeğe ol ive
Nice bin bașdan geçer.
örnek: vermeğe - ver//+ meğ//+ e
(Efrasayip Gemalmaz "Yunus Emre'nin șiirlerindeki dil özellikleri")
Bir
dilin lexikası halkların arasında kontaktları, ilişkileri bütün dilin
istoriasında aynalăr, ne soy etkiliklär başka halklardan geçirilmiş. Çok dooru söylener,
ki dillerin istoriası bir halkın lexikal biografiasıdır, haliz bir istorik
ilişkilär aynası halkların hem dillerin arasında olăr.
Zamandaş dilin lexikal sistemini istorik gelişmek tarafından analize edärkän,
var nasıl çok variantlı etimolojik kaynaklarını görelim. Bu takım, bütün
dünyada yok nasıl bir dä dil bulalım, angısı etimolojik bakışından monokolor
karakterindä kalsın.
Lexikanın etimolojik araştırmaları dilin asirlär uzunnuğunda gösterildi, ki
gagouz dili çok sıkı baalantılarda te o halklarlan bulundu, angılarınnan
komşuluk etmişti. Ama bu ödünç laflardan dilin kendi katları da var.
Senselä dillerin genealojik araştırılmasında komun lingvistik elementlerini
göräbiliriz, bir türlü elementlär ya hepisi, ya bir kaç senselä dillerin
arasında. Bu takım, var nasıl görelim, ki bir temel dil varmış – oğuz-türk dili, angısı
başka oğuz-türk dillerini beslemiş: azeri,
türk, tacik, başkurt, türkmen h.b.
Komun
elementlerdän başka her bir dildä speţifik elementleri peyda olăr. Geneza
aspekti lexika plastlarında taa geniştän açıklamalıyız.
Ilk plast – temel
plastı – Ana-kök oğuz dilindän laflar. Onnarın en çoyu
hepisindä oğuz-türk dillerindä büün dä var: baş,
göz, aaz (ağız), kulak, kol, burnu, diş, göbek, et, süt, ot, aaç (ağıç), gün,
ak, kara, gök, at, sığır, inek, koyun, kuzu, kuş, kan, kuyruk, daa (dağa), taş,
toprak, su, göl, deniz, tuz, üç, dört, beş, sekiz, dokuz (tokuz), altmış, etmiş
(yetmiş), üz on; yaa (yağı), yurt (öğurt), yımırta (yumurta), balık, dil,
dudak, kaş, buvaz, baldır, damar, el, bel, saç, sakal, bıyık, toz, dalak,
böbrek, kül, kurt, er (yer), yurtluk, yuva, keçi, dana, düvä, sap, saman, em,
alma, aslan, eşek, katır, domuz, erkek, dişi, kişi, kız, olan, kış, yaz, yıl,
gecä, kul, düvä, gümüş, bakır, demir, taş, kardaş, bacanak, kök, dal, salkım,
meşä, yaamur (yağmur) h.b.
Bunnar hepisi oğuz-türk laflarımız kalan oğuz-türk senselerindän komun
laflarıdır. Onnar çoktur – hepisi ana oğuzçamızdan kaldıklarını açık göreriz.
Ikinci
laflar plastı:
Eski ana oğuz dilindän: moğolcadan – Altayda, sora da (XIII as.)
Anadoludan Osmanlı türkçesinnän Balkannara gelennär, nicä „kavurma” - kavurga’dan;
Çin dilindän
– Altayda, örnek gibi „inci” (perlă);
Farsçadan – Asiada – çeltik, pilav, ateş, ambar, arzu,
azarlamak, kiyat, laf, kafadar, kâr, lâzım h.b. Farsi laflar dilimizdä çok, ama
istoriayca eserlär uzunnuğunda lexikamızda alıştılar, bizim oldular oğuz
lafları gibi.
Hep bu
takım fenomeni arab lafları da geçirdilär – hep Asiadan,
sora da Balkannarda Osman dili arapçaları: aylâ,
aza, astar, ikram, zeytin, ihtiza, ruh, mezar, duva, betfa, tükân, fal, tapkır
(boş er, düyülmüş), fakir, fayda, hak (dooruluk, aslı), Allah h.b.
Yabancı laflar plastı – başka dillerdän gelän laf
bircikleri, angıları gagouz dilinä dooru girip, onun gramatikal sisteminä uygun
erleşmişlär.
Grekçedän – Balkannarda: stavro (kruça), ayoz, ayazma,
ikona, Evangelie, diakon, arhangel, dafin yaprağı, klisä, makar (baalayıcı),
vaatiz, yortu, Panaya, steonoz, anahtar, anteri, karanfil, trofa, karpuz,
filcan, horu, kaval, panair, monaf, liturgia; çoyu
adlar – Todur, Atanas (ölmäz),
Andrey (girgin), Angela (ayoz), kalıb, sabun, tipar, kandil, portokal, zodia. Bu alma grek dilindän aktiv lexikadan
karä, gagouz dili taa türlü terminnärlän dä beslener, angıları, nicä bileriz,
eski klasik dillerindän – grek, latin – başka dillär kendi vokabularına
geçirerlär: lexikon,
filosofia, atom, morfem, antropologia, astronomia h.b.
Eski salavoncadan – Balkannarda: babu, dädu, kolaç, kosa, bülü,
lelü, kiraţa, batü, slanina, puluk, Mirçu, Donçi, borna, skoba, struna,
tırnakop, pırlog, taliga (polonez), trıntor, maslin, morkova, peştera, hırtop,
ba (baalayıcı), da h.b.
Romıncadan – părălia,
furkuliţa, mamaliga, boyar, guşa, motan, kotey, moşu, Giţa, Läna, Kostika,
Petrika h.b.
Macarcadan – hotar,
marfa, vama h.b.
Автор: krina на 17:53 0 коммент.
Следующие Предыдущие Главная страница
Подписаться на:
Сообщения (Atom)