ÖNSÖZ

Gagouz dili blog'una HOŞ GELDINIZ!

Bu site okul hem universite üüredicilerinä, üürencilerä, studentlerä deyni kuruldu. Umut ederim, ki verili informaţia faydalı olur.

среда, 15 февраля 2017 г.

Gagouz dilindä XII klas için kantarlama testi (SINTAXIS)


I.1. Frazanın (katlı cümlenin) sintaktik analizini gerçekleştirin. Skema kurun.
I.2.Çizili laflara morfo-sintaktik analizini yapın.
I.3. Sadä cümlelerä analiz yapın.
I.4. Üçüncü cümledä  söz paylarının sintaktik funkţialarını belli edin.
I.5. Predikatlara morfo-sintaktik analizini yapın.
I.6. Başıboş gezinärdilär – stabil (bölünmäz) ya da serbest laf birleşmesi olduğunu belli edin. Maanasını açıklayın.

Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär, da, açan onunnan uurlaştılar, aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär.
(N.Tanasoglu - Yuvanoglular)

II. Aşaadakı cümlelerdä punktuaţia nışannarını dooru kullanın.
Aklısına getirer ani gelärkän yolda o kırk uçan sinek hem dä kırk kaçan böcek öldürmüştü. Alăr bir tütün kiyatçığı da yazăr ona  Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän pelivan  koyăr onu güüsünä da uyumağa yatăr.
            Geçmer çok da genä  o iki dev tulumnan su almağa pınara geler. Görerlär bu adamı okuyărlar o yazıları da şaş kalărlar korkudan titiremäğä çekederlär. Brä ne kuvetli adam! O bizi var kolay kırsın.
(Masal – Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän)

III. 1. Koordinativ (dalsız katlı cümlä) cümleleri kurunuz. Koordinativ baalayıcıları yuvarlak içinä alın:

a)      ayırdıcı koordinativ ilişki
b)      birleştirici koordinativ ilişki (baalayıcılı)
c)      birleştirici koordinativ ilişki (baalayıcısız – juxtapoziţia karakterindä)

         2. Subordinativ (dallı katlı cümlä) cümleleri kurunuz. Subordinativ baalayıcıları ya da baalayıcı lafları yuvarlak içinä alın:

a) tamamnıklı dal cümlä (baal. ani)
b) bellilikçi subordinativ cümlä  (baal. ani)
c) nicelik subordinativ cümlä (baal. nicä)
d) yaraştırmak subordinativ cümlä (baal. nicä)
e) brakım subordinativ cümlä
f) zaman hallık subordinativ cümlä

IV. Aşaadakı frazalarda subordinativ cümlelerin (dal cümlelerin) soylarını belli edin.
1. Ufacık kafesçikleri belli edärdi, ani yaprak üürenci tefterindän koparılı. (S.Bulgar – Damga)
2. Sofrada istär-istemäz eski laflar açıldıydı, angıları bu yakınnarda onnarın aazlarından çıkmazdılar. (N.Baboglu – Ayva çiçekleri) 3. Ama zoruna savaşardı, zerä inek damnarı verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular, haliz kışın açan yaamur, kaar yaayardı. (N.Tanasoglu – Sofi)

V. Aşaadakı sadä cümlelerin soylarını (tiplerini) belli edin. (Birbaş paylı ya da ikibaş paylı. Birbaş paylı cümlelerin tiplerini belli edin). Tabelayı doldurun.
Birbaş paylı cümlelär
Ikibaş paylı cümlelär
  1. subiektsiz, belli üzlü
-------------------------------------------
--------------------------------------------

  1. subiektsiz, üzsüz
--------------------------------------------
--------------------------------------------
  1. subiektsiz, bellisiz üzlü
-------------------------------------------
--------------------------------------------
  1. subiektsiz, cümnä üzlü
--------------------------------------------
---------------------------------------------

1. - Taa bir kerä kutlărım seni evlenmäklän. (D.Kara Çoban – Sevgi uurları) 2. Yabanı yatağında kemik arama. (Söyleyiş)  3. Bülbülü masallan beslämerlär. (Söyleyiş) 4. Kızı görüncä, fırın yalvarmış:  - Kızım, suva benim çatlaklarımı. Sora bän dä sana iyilik yaparım. (Masal – Dädunun kızı hem babunun kızı.) 5. Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara topladılar. (T.Zanet – Zaman kanatları) 6. Burada sigara içilmer.



VI. Cümledä laf birleşmelerinin çeşitlerini (soylarını) skematik gösterin.
Sıcak gecedä ţırţırların seslerinnän kurbaaların yakırtıları karışardı. Bir sazdan eski tırlanın yanında koyun sürüsü yatardı.
(N.Baboglu – Trendä)

VII. Aşaadakı frazalarda predikatları seçin. Modelä görä tabelayı doldurun.

Adlardan predikat
Predikat var, yok tipi
Verbal (işliktän) predikat

predikativ sufix

Predikat sufix

Zaman sufixi
Zaman aspekti
gençti
- ti
yoktu
-tu
gidärdi
-ärdi
Bitkisiz geçmiş zam.


















































1. O taa gençti, otuz yaşında taa yoktu, ama o da şindän sora ihtiära benzärdi, onun da suratı hep öylä ergindi, o da kısılı omuzlarlan, kambur arkaylan hep öylä gidärdi, nicä öbür karılar. (D.Kara Çoban  - Düşär yıldız) 2. En çok ama anam bakardı, ki bän denizdä Ay-lliyä günündä yıkanmayayım, zerä sayılardı, ani o günü deniz „kurban” alarmış. (I.Dobrev  - Deniz dä düyüşärdi) 3. Insanın elleri suuk sa – onun karısı gözälmiş. Kim bu lafları söylemiş – pe-e-e-k akıllıymış! (T.Zanet  - Büyülü maaza) 4. - Islä köpeklerimiz vardı, Peti, bilersin. (T.Zanet – Açlık kurbannarı) 5. O uzak zamannarda, o unudulan zamannnarda eski Altay meydannarında oğuzların nezaman-sa bir anılmış hannar-hanı varmış. (Dastan – Oğuz Kağan)




Çözüş

I.1. Frazanın (katlı cümlenin) sintaktik analizi.  Skema.
1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär¹, da, açan onunnan uurlaştılar³, aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär².
(N.Tanasoglu - Yuvanoglular)

1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär, da, .................. aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär –  birleştirici koordinativ ilişki (BKI);
2. aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär – baş cümlä üçüncü cümleyä;
3. açan onunnan uurlaştılar – subordinativ (dal) zaman hallık cümlesi (subordinativ baalayıcı açan) (SZH)


 



I.2. Çizili lafların morfo-sintaktik analizi.
1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı – iki-üç – bellisiz sayılık, nışannık sayımnığında; yalnız – sadä nışannık, kalitelik, pozitiv gradında; hem – birleştirici baalayıcı; aydınnıklı – kurulu nışannık, ilişkilik; sintaktik funkţia – katlı bellilik;
2.  aullar içindä – sadä adlık, adetçä, ç.s., T.h. + ardlaf içindä; sintaktik funkţia – er hallığı.

I.3.  Sadä cümlelerin analizi.
1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär – sadä cümlä, ikibaş paylı (bulut – subiekt; başıboş gezinärdilär - predikat);  tamam, geniş;
2. açan onunnan uurlaştılar – sadä cümlä, birbaş paylı, subiektsiz, belli üzlü; diyil tamam, geniş;
3. aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär - sadä cümlä, ikibaş paylı (gölgelär – subiekt; çöktülär - predikat);  tamam, geniş;

I.4. Ikinci frazada söz paylarının sintaktik funkţiaları.
aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülärgölgelär – subiekt, çöktülär –  predikat; kara – bellilik, aullar içindä, sokaklarda – er hallığı.

I.5. Predikatların morfo-sintaktik analizi.
1. başıboş gezinärdilär – frazeolojik konstrukţia (başıboş – katlı işhallık; gezinärdilär –  işlik, nontranzitiv (geçişsiz); oluşluk çalım, bitkisiz geçmiş zaman aspekti, reflexiv (kendilik)  diatez, pozitiv forma; III üz, ç.s.; sintaktik funkţia – verbal (işliktän) predikat;
2. uurlaştılar – kurulu işlik, nontranzitiv; oluşluk çalım, mutlak geçmiş zaman aspekti, ortaklaşmak diatez, pozitiv forma; III üz, ç.s.;  sintaktik funkţia – verbal (işliktän) predikat;
3. çöktülär -  işlik, nontranzitiv; oluşluk çalım, mutlak geçmiş zaman aspekti, halizlik (aktiv) diatez, pozitiv forma; III üz, ç.s.;  sintaktik funkţia – verbal (işliktän) predikat;

I.6. Başıboş gezinärdilär – laf birleşmesinin analizi.  Maanası.
Başıboş gezinärdilär – stabil (bölünmäz) laf birleşmesidir – frazeolojik konstrukţia; maanası – kendibaşına, bakımsız gezinmäğä.

II. Aşaadakı cümlelerdä punktuaţia nışannarını dooru kullanın.
Aklısına getirer, ani, gelärkän yolda, o kırk uçan sinek hem dä kırk kaçan böcek öldürmüştü. Alăr bir tütün kiyatçığı da yazăr ona: „Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän pelivan”, koyăr onu güüsünä da yatăr uyumağa.
            Geçmer çok da genä o iki dev tulumnan su almağa pınara geler. Görerlär bu adamı, okuyărlar o yazıları da şaş kalărlar; korkudan titiremäğä çekederlär. „Brä, ne kuvetli adam! O bizi var kolay kırsın”.
(Masal – Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän)

III. 1. Koordinativ (dalsız katlı cümlä) cümlelär.
a)      ayırdıcı koordinativ ilişki
Bän ona yalvardım, ya bu gün gelsin, ya da yarın geläbilir.
b)      birleştirici koordinativ ilişki (baalayıcılı)
Köpek bekler hem adamın evini bütün gecä koruyăr.
c)      birleştirici koordinativ ilişki (baalayıcısız – juxtapoziţia karakterindä)
Kaar sıra-sıra taa hızlı yaayăr, lüzgercik tä onnarı kıynaş haydăr.

         2. Subordinativ (dallı katlı cümlä) cümlelär.
a) tamamnıklı dal cümlä (baal. ani)
Biz annadık, ani işimiz ilerlenecek.  (annadık Ne?, ani ........; ani - baalayıcı)
b) bellilikçi subordinativ cümlä  (baal. ani)
Salt bir ömür, angısı pek paalıdır, insana veriler. (ömür Angısı?, angısı .........; angısı – baalayıcı laf)
c) nicelik subordinativ cümlä (baal. nicä)
Nicä döşeyecän, öylä dä yatacan. (yatacan Nicä?, nicä .............; nicä – baalayıcı laf)
d) yaraştırma subordinativ cümlä (baal. nicä)
Sän öylä yaz, nicä bän yazărım. (yaz Nicä?, nicä ........; nicä – baalayıcı laf)
e) brakım subordinativ cümlä
Makar ki annatmanın süjetini bilerim, hep okuyărım. (hep okuyărım Ne oluşun beterinä?, makar ki ...........; makar ki - baalayıcı)
f) zaman hallık subordinativ cümlä
Açan musafirlär toplandılar, ev saabisi hepisini masaya davet etti. (davet etti Ne zaman?, açan ..........; açan - baalayıcı)

IV. Aşaadakı frazalarda subordinativ cümlelerin (dal cümlelerin) soyları.
1. Ufacık kafesçikleri belli edärdi, ani yaprak üürenci tefterindän koparılı. (tamamnıklı subordinativ cümlä)
(S.Bulgar – Damga)
2. Sofrada istär-istemäz eski laflar açıldıydı, angıları bu yakınnarda onnarın aazlarından çıkmazdılar. (bellilikçi subordinativ cümlä; baş cümledeki lafı laflar belli eder)
(N.Baboglu – Ayva çiçekleri)

3. Ama zoruna savaşardı, zerä inek damnarı verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular, haliz kışın açan yaamur, kaar yaayardı.
- zerä inek damnarı verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular (sebep hallık subordinativ cümlelär; aralarında -  birleştirici koordinativ ilişki);
haliz kışın açan yaamur, kaar yaayardı – zaman subordinativ cümlä.
(N.Tanasoglu – Sofi)

V. Aşaadakı sadä cümlelerin soylarını (tiplerini) belli edin. (Birbaş paylı ya da ikibaş paylı. Birbaş paylı cümlelerin tiplerini belli edin). Tabelayı doldurun.
Birbaş paylı cümlelär
Ikibaş paylı cümlelär
1.subiektsiz, belli üzlü
-          Taa bir kerä kutlărım seni evlenmäklän.
-          Kızım, suva benim çatlaklarımı.
1.Kızı görüncä, fırın yalvarmış.
2.Sora bän dä sana iyilik yaparım.
3.Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara topladılar.
2.subiektsiz, üzsüz
Burada sigara içilmer.
3.subiektsiz, bellisiz üzlü
Bülbülü masallan beslämerlär.
4.subiektsiz, cümnä üzlü
Yabanı yataanda kemik arama.

1. - Taa bir kerä kutlărım seni evlenmäklän. (D.Kara Çoban – Sevgi uurları) 2. Yabanı yatağında kemik arama. (Söyleyiş)  3. Bülbülü masallan beslämerlär. (Söyleyiş) 4. Kızı görüncä, fırın yalvarmış:  - Kızım, suva benim çatlaklarımı. Sora bän dä sana iyilik yaparım. (Masal – Dädunun kızı hem babunun kızı.) 5. Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara topladılar. (T.Zanet – Zaman kanatları) 6. Burada sigara içilmer.

VI. Cümledä laf birleşmelerinin çeşitlerinin (soylarının) skematik gösterilmesi.
Sıcak gecedä ţırţırların seslerinnän kurbaaların yakırtıları karışardı. Bir sazdan eski tırlanın yanında koyun sürüsü yatardı.
(N.Baboglu – Trendä)



VII. Aşaadakı frazalardan predikatların gruplanması.

Adlardan predikat
Predikat var, yok tipi
Verbal (işliktän) predikat

predikativ sufix

Predikat sufix

Zaman sufixi
Zaman aspekti (çalım, mod.f.)
gençti
- ti
yoktu
-tu
gidärdi
-ärdi
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
ergindi
- di
vardı
-dı
benzärdi
-ärdi
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
gözälmiş
-miş
varmış
-mış
bakardı
-ardı
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
akıllıymış
-mış


yıkanmayayım
-(y)a
Isteyişlik ç., şindiki zam.




sayılardı
-ardı
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç




alarmış

-armış

Bellisizlik modal for., bitkisiz geçmiş zam.




söylemiş
-miş
Bellisiz geç.zam., oluş.ç




  bilersin
-er
Şindiki zam., oluş.ç

1. O taa gençti, otuz yaşında taa yoktu, ama o da şindän sora ihtiära benzärdi, onun da suratı hep öylä ergindi, o da kısılı omuzlarlan, kambur arkaylan hep öylä gidärdi, nicä öbür karılar. (D.Kara Çoban  - Düşär yıldız) 2. En çok ama anam bakardı, ki bän denizdä Ay-lliyä günündä yıkanmayayım, zerä sayılardı, ani o günü deniz „kurban” alarmış. (I.Dobrev  - Deniz dä düyüşärdi) 3. Insanın elleri suuk sa – onun karısı gözälmiş. Kim bu lafları söylemiş – pe-e-e-k akıllıymış! (T.Zanet  - Büyülü maaza) 4. - Islä köpeklerimiz vardı, Peti, bilersin. (T.Zanet – Açlık kurbannarı) 5. O uzak zamannarda, o unudulan zamannnarda eski Altay meydannarında oğuzların nezaman-sa bir anılmış hannar-hanı varmış. (Dastan – Oğuz Kağan)




При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

Следующие Предыдущие Главная страница

Blogger Template by Blogcrowds