ÖNSÖZ

Gagouz dili blog'una HOŞ GELDINIZ!

Bu site okul hem universite üüredicilerinä, üürencilerä, studentlerä deyni kuruldu. Umut ederim, ki verili informaţia faydalı olur.

среда, 21 марта 2018 г.

Gagouz dili hem literatura metodikası


-->
Metodikaya giriş.
I. Metodika: obiekti, eri hem önemi
Metodika, pedagojik disţiplinasıdır. Okul obiektlerinin üürertmek-üürenmek proţesinnän zanaatlanăr. Genelcä, bilgilerin bilim içindekiliyi, annaklar, niyetlär, metodlar, derslerin didaktik örüyüşü hem üürencilärlän okul uurunda taa efektiv kabul edilmesi – metodikanın üüretmek disţiplinasına girerlär.
Metodikanın üüretmek disţiplinasının speţifikasını esaba alarak, metodologia (bir bilimdä kullanılan hepisi araştırılan metodlar) bir sistem kurăr, angısı üürediciyä okulun formativ-informativ niyetlerini geliştirmäğä yardım eder. Bu takım, metodika üüretmek proţesinin pedagojik-psiholojik prinţiplerinä hem üürenicilerin yaş özelliyinä temellener. Neylän metodologia pedagogikadan hem psihologiadan başkalanăr? Metodologia aplikativ karakterli teoretik disţiplinasıdır (bir konkret obiektin götürülmesindä).
II. Termennerin açıklanması: didaktik tehnologiası, metodologia, pedagogika.
Taa geniştän araştırarak bu disţiplinayı, metodika termenindän karä başka termennär dä peydalandılar: didaktik tehnologiası, metodologia, pedagogika.
Didaktik tehnologiası nedir? Bu annak kullanılăr, ki audio-vizual kolaylıkların yardımınnan üüretim proţesini zenginnetmäğä. Didaktik tehnologiası sayılăr, kolaylıklar, metodlar, çalımnar, türlü düzücü formalar, angıları kişiliyin devamnı uman gelişmesini saalăr. Tehnologia – bütün proţeslär, metodlar, angıları rezultatı niyetli edinmek için kullanılărlar.
Büün, bir disţiplinanın üürenilmesi bakılmăr nicä bir kolay „üüretmek”, „laf etmek”, bilgilerin „verilmesi” üüredicin tarafından hem bilgileri „kabul etmek”, „asimilaţialamak” üürencinin tarafından. Şindiki üüretmek proţesindä üürenci bir „obiekt” gibi diyildir, ama „subiektir”, kendi oluşmasında, bilgilerin kazanılmasında aktiv pay alăr. Bu üzerä, üürenci bir „subiekt” gibi, kendi araştırıp, üürenip, bilgi kabul eder.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

DIDAKTIK PROEKTI

Obiekt: Gagouz literaturası
Klas: V
Subiekt: Nikolay Baboglunun yaratması „Güllerdä yaşlar”.
Dersin tipi: Eni bilgilerin üzerinä diskuţianın geçirilmesi. Literar eserinin analizi hem fikirini açıklamak.
Operaţional niyetleri: kognitiv-formativ uuru:
Üürenci lâzım becersin:
- Kılavuzlu ukumayı gerçekleştirsin;
- Annatmanın temelindä fikirini açıklasın;
- Personajları identifikaţialasın.
afektiv uuru:
- Lojik düşünmeklerini ilerletsin;
- Başka insanın kahırını annayabilsin.
Didaktik strategiaları:
Didaktik materialları: fişalar text fragmentlerinnän.
Metodlar: euristik konversaţiası, fikirini açıklamak, metod „Kılavuzlu okumak”, didaktik oyunu.
Çalımnar: frontal iş, individual iş.
Verilän zaman: 90 minut

Dersin sţenariası

I.Giriş etapı/Aktuallamak

1.Dikatin çekilmesi.
Üürencilerä teklif ediler bir kalb resimnesinnär. Kalbi dört paya bölsünnär. Her bir payında yazsınnar: ilk payında – üç en iyi kalitelerini; ikinci – üç en kötü kalitelerini; üçüncü – üç iş ne yaşamasında diyiştirmäğä isterlär; dördüncü – üç iş ne başkasınnan paylaşmayacak. Cuvaplara diskuţia gerçekleştiriler.

2. Annakların, baş elementlerinin enidän aktual edilmesi
Soruşların yardımınnan N.Baboglunun biografiasını tekrarlărlar. Üürencilär eni informaţiayı N.Baboglu için annadărlar (iş öncedän evä verildi; her bir üürenci özel informaţia yazıcı için bulsun).

II. Eni temaya giriş
3. Subiektin hem niyetlerin haberlenmesi

III. Eni temanın verilmesi

Dersin içindekiliyinin haberlenmesi
1Dersin önderilmesi
N.Baboglunun annatmasınnan “Güllerdä yaşlar” tanışmak Kılavuzlu okumak metodunun yardımınnan gerçekleştiriler.
Kondiţialar: Her bir üürenciya text daadılăr, lojik-semantik fragmentlerinä bölünmüş. Üüredici ilk okuyăr, sora da üürencilär. Her bir fragmenttän sora pauza yapılăr, ki soruşları cuvaplamağa. Diskuţia yapılăr.
Lexikaylan iş:
Üüredici eni lexikayı taftada yazăr. Lafların mânasını açıklăr, sora lafları biri-biri ardına siler. Üürencilär silinmiş lafı söylerlär, sora ilk üürenci bir laf söyler, ikincisi ilkinkinin lafını tekrarlăr hem bir eni laf söyler, kalanı hep böylä devam ederlär.
Bekçi - gecä bekçisi – bekçilik etmäğä
hamal – hamalcı – hamalcılık
karanfil, zümbül – resimnerin yardımınnan açıklanăr
müşteri – satın alan bir kimsey; alıcı
kanaat – sin: hoş; sevinmekli
gelir – kazandığı para
toptan – toplu; büyük ölçüdä
alış-veriş – alış-verişçi


I Fragment
Todur Aflatarlı bir kalaba ayledä büydü. Onun allahtan saalığı hem gözäl fikiri vardı. O taa küçüktän annadıydı, ani alem arasına çıkmağa deyni, ona yoktu kim büyük yardım versin. Ama en paalı yardımı o anadan-bobadan evdä kabul ettiydi: onu doorulukta, acızgannıkta, alemin zorunu annamakta terbi ettiydilär. Nicä onnarın içerindä uşaklar biri birinä yardım etmäğä üürenikti, öylä alemin dä zorunuda onnar her zaman bulunmağa hazırdılar. Bakmadan türlü yaşamak zorlarına, Todur sırasında hem, olur deyelim, kolay institutta üürenmesini başardıydı da kendi kendisinä kasabada işä yol açtıydı. Çalışkannık hem üşenmemek, kendi kazancından başka, türlü yanı başından da gelirlär çoçuğa verärdilär. Boşuna gezinmeklerdä vakıdını geçirmäzdi, içkiciliyä salınmazdı, her bir aylakçı ona yabancıydı. Lâzımnı işleri etişsin deyni, o bekçi dä oldu, hamalcılık ta yaptı, sokakları da süpürdü. Ama büünnän büün o orta yaşta adam pek gözäl aylä kurdu: iki kızçazı biri birinä pek benzeşerlär hem anaya- bobaya pak, nicä bir içim su. Karısı da onun karakterindä razgeldi, pek hatırlı hem gözäl hanım.

ILK DURAK
- Nicä düşünersiniz, bu texttä ne için annadılacak?
- Bu fragmenttä kimin için söz gider?
- Nedän azetmäzdi Todur Aflatarlı?
- Insannığı, acızgannığı kimdän kabul etti?
- Nicä düşünersiniz, Todura yaşamasında kalkımmağa deyni, angı kalitelär yardım etti?
- Siz angı kaliteleri edinmäğä istersiniz, ki başarılı olasınız?
- Todur kaç yaşında olabilir?
- Todurun aylesi kaç kişidändir?
- Todur bu yaşına kadar nelär başardı? Neçin böylä düşünersiniz?
- Yaratmanın problemi angısı olur? Argumentleyiniz.
- Okuyarkan fragmenti, nicä kendinizi duydunuz?

II Fragment
Todur kendi üç odalı konağında kasaba kenarında yaşăr. Her sabaa, işä gidärkän, o evindän birazıcık aşaada bir küçük panayırcık içindän geçer. Hep oradan o avşamneyin, evä dönärkän, dä geçer. Burada, en geçimni mallar, çiçeklärdi. Yolcazın iki tarafında her sabaa gümelär, türlü fasıl renktä, sıraya dizilirdi, dolu içli güz çiçekleri, karanfillär, zümbüllär, laalelär hem çok taa başka tazâ sucazlan serpili çiçeklär. Her bir gümenin dä ardında satıcılar durardı, havezlän müşterileri bekleyeräk. Todur dayma bu panayır çiçeklerindän karısına ya bir karanfil topcazı, ya gül, ya da başka dünya gözelliklerindän getirirdi, angıları onun sevdalı içerini taa pek dolu hem şen yapardılar.

IKINCI DURAK
- Şindi ne görersiniz?
- Nicä düşünersiniz, neçin bu fragmenttä çiçeklerin yazdırılması ilk er kaplăr?
- Todurun evi neredädir? Neçin?
- Bu fragmenttä Todurun angı kalitesi açıklanăr? Neçin öylä düşünersiniz?
- Siz angı çiçekleri en çok seversiniz?
- Bir kim-seyä çiçek baaşlayıp, kimi sevindirdiniz?

III Fragment
Bir sabaa Todur kalktı da, yıkanıp, traş olduktan sora, hep o eski yolundan işinä hızlandı. Taa uzakta o denedi, ani bu gün panayırın çiçekleri hem taa çoktular hem, sansın, taa meraklı görünärdilär. Satıcılar onnarı öylä gözäl erleştirmişti, geçennerin gözleri, kendileri durup, bu pak cennettän kopma gözelliklerä mail olurdular. Todur da, girdiynän panayırcık içinä, adımnarını yavaşıttı, uslu gidärdi hem bakardı. Kim sä ona teklif etti:
- Buyurun, efendi, alın bendän, pek tazâ, bu sabaa koparılma karanfillär!
- Saa olun! – cuvap etti Todur. – Bän dönüştä alarım. Şindi işä giderim. Orada avşamadan olur sensinnär, onnara sevinmäğä vakıdım olmayacak. Ama şindi olur mu biraz bakayım çiçeklerinizä? Hakına, onnar pek gözäldir.
- Olur, olur bakasınız, - satıcı yalpak dedi. – Seyir etmesi hem mayıl olması parasızdır!
Todur kanaat gülümsedi da ileri gitti. Kefi onun en iyi haldaydı. Bu gözäl çiçek gözelliyindän o gözlerini hep taa alamazdı. Ama, açan panayırın kenarına etişti, onun bakışı birdän erindä durdu – bir büyük kazan içindä güllerdä kaldı. Onnar Todura büünkü panayırın en gözelleri görünärdi.
ÜÇÜNCÜ DURAK
- Bu sabaa başka sabahlardan nedän farklıdır?
- Neçin Todur, işä gidärkän, hep çiçek panayırından geçärdi?
- Nedän Todura çiçeklär bu gün taa meraklı göründülär? Ne diyişildi?
- Teklif ettiyi çiçekleri, Todur nedän almadı?
- Nicä annărsınız lafları bakışı birdän erindä durdu?
- Toduru ne zorlattı durgunsun?
- Nicä düşünersiniz, kaldırdıynan bakışını güllerdän, Todur ne gördü?

IV Fragment
Ama... naşey? Neçin satıcı, bir orta yaşta karı, çıkarıp basmasını cebindän, gözlerindän yaşları silärdi. Toduru bu iş kuşkulandırdı. O göz gezdirmäğä taa pek başladı, ama fikiri pek istärdi sorsun: „Ne oldu?” Bir taraftan da kıyıştıramazdı, çünkü hep çiçeklerä bakardı. Satıcı kendisi lafı açıkladı:
- Efendi, görerim Canabinizä çiçek lâzım!
- Ya-ya, - Todur kafasını salladı hiç düşünmedän, çalışardı insanın teklifini inkär etmesin.
- Panayırda çok çiçek var, - uzattı lafını satıcı, - var neredä ayırasınız, ama yalvaracam, o kadar iyilik yapın, alın bendän te bu beş gülcezi, ucuz onnarı verecäm.
Todur gördü, ani karı son lafını söyledi, artık pek aalayarak.

DÖRDÜNCÜ DURAK

- Nedän Todur işä başka alatlamazdı?
- Neçin satıcı aalardı?
- Nedän satıcı çiçeklerini taa tez satmağa istärdi? Düşünmelerinizi açıklayınız.
- Satıcının halı sizi dä kuşkulandırdı mı? Neçin?
- Nicä düşünersiniz, Todur kendisini öte dooru nicä güttü?
- Siz ne yapacaktınız? Neçin?

V Fragment
- Uslanınız, hanım! – dedi Todur. – Bän gülcezleri alacam, ama söyläyin, ne oldu, neçin kahırlısınız?
- Şindi hemen etiştim panayıra, ardıma da komşudan haber geldi: oolumu yolda maşina çiynemiş. Bän sä hiç bir dä çiçek taa satmadım, evä gitmäğä deyni param hiç yok.
Öte dooru insan artık bişey söyleyämäzdi, ayakları, bezbelli, kesilirdi da o erä usulcuğunnan oturdu. Iki elinnän gözlerini kapamıştı, pek garip aalardı.
- Bän, hanım, senin çiçeklerini hepisini alacam, ama Canabiniz erdän kalkın, olmaz erdä çok oturmağa, suuklayacaksınız! – dedi Todur da onu koltuğundan aldı, kaldırdı... Satıcı azbuçuk kendisini topladı, sansın sevinir gibi oldu.
- Buyurun, alın, Canabinizdä düün olmalı, - dedi o insan, basmasınnan hep gözlerini sileräk.
- Diyil düün, - dedi Todur. – Büün bendä bir başka nışannı gün. Kaç yapacak çiçeklär?
- Ne söyleyeyim, efendi, en azdan böylä bir kazan çiçektän başka günnerdä 25 ley alardım, ama şindi çok duramayacam, olur irmi veräsiniz.
- Buyurun 30 ley! – Todur parayı uzadăr da kazanı alăr. – Öderim sizä kazanı da, o bana lâzım olacak. Ama Canabiniz te bu taxiya pinin da tez gidin, bekim, oolunuzu kurtarasınız!
Karı bilmäzdi, ne yapsın, ne cuvap etsin. O parayı aldı, Todurun üzünä baktı da taxiya hızlandı. Iki-üç adım yapıp, geri döndü:
- Bekim, hepisi çiçeklär Canabinä diyil lâzım?
- Lâzım, lâzım, taa tez gidin! Ey, taxi, sabur et, şindi tä gider! – baardı Todur.
Karı pindi da gitti.

BEŞINCI DURAK
- Bu dialogu okuduktan sora, kendinizi nicä duydunuz?
- Todurun yaptığı doorudur mu? Neçin?
- Satıcıyı ne sevindirdi hem neçin?
- Bu fragmenttä Todurun angı kalitesi açıklanăr? Neçin öylä düşünersiniz?
- Karı annadı mı, ani Todura ne kazan, ne dä o kadar çok çiçek lâzım diyildi?
- Angı cümlelerdä bu açıklanăr?
- Bu kadar çok çiçeklän Todur ne yapacak?
- Siz ne yapacaktınız? Neçin?

VI Fragment
Alış-verişçilär hiç duyamadılar, ne oldu panayırın bu ucunda – her kezi kendi işinä bakardı. Ortalık kuşkulandı, açan Todur kazandan gülleri hepisinä paylaştırmağa başladı, kim karşı gelärdi. Kimisi çiçäyi alardı, hiç bişey sormadan, kimisi sade gözlerinnän bişey sormağa istärdilär, ama Todur susardı, ileri dooru başkalarına verärdi. Bir kaç genç kızçaz sonunku gülleri Todurdan pek havezlän aldılar da şen gittilär. Belliydi, ani onnar şkolacıydılar. Todur usulcuğunnan koydu boş kazanı o erä, neredä satıcı dururdu da istedi uzaklansın, ama orada yannaşık olan bir başka çiçekçi Todura darıldı:
- Neçin, hiç kim-seyä sımarlamadan, insanın kazanını brakărsınız? Alar onu birisi, da yarın karı bizdän tutunur.
- Kahırlanmayın! – cuvap etti Todur. – Kaybelirsä dä, kabaatlı kalmayacanız – o ödemniş...
ALTINCI DURAK
- Alış-verişçilär nedän olduğu işleri duyamadılar?
- Nedän Todur satın aldığı çiçekleri karşı gelennerä daadardı?
- Her bir insan, çiçäyi alıp, nicä davranardı? Ne Todur için düşünärdilär?
- Sizä Todur çiçek veräydi, nicä davranacaktınız? Ne Todur için düşünecektiniz?
- Satıcı ne için kahırlanardı?
- Ne soy o insandır?
- Todurun son laflarını nicä annărsınız?

VII Fragment
Avşamneyin Todur Aflatarlı, iştän evä dönärkän, yolu genä panayır içindändi. Orada kimisi çiçekçilär mallarını satmıştılar da artık gitmiştilär, ama çoyu hep taa alış-verişlerini yapardılar. Saa tarafta sıradan iki satıcı, Toduru gördüynän, laf etmäğä başladılar:
- Tä o adam, ani bu sabaa hepisinä çiçek daadardı.
- A-ha, tanıdım. O kendisi. Sanki, ne sevinmeliyi vardı?
Todur o kenarda karıya yaklaştı, gördü, ani sabaaylän braktığı kazan erindäydi da dedi:
- Tä, görer misiniz, boşuna kalbinizi çürüttünüz. Kimsey bu kazana dokunmamış.
- Durun, - zoruna çıkardı cuvabını o karı, - avşama dooru evä gitmäğä çeketsinnär, o birisinin elinä ilişecek. Taa iyi, onu evä tezçä alınız, açan ödemişsiniz.
- Alacam, - dedi Todur, ama onun aklı kazanda hiç diyildi.
- Bilerim, ani büyük sevinmeliyiniz var, - uzattı sözü o karı. – Söyläyin, ne kısmet üstünüzä uuradı.
- Hiç bişey, - o kısadan kesti, - kefim pek islâydi da o kadar.
- Kefiniz gözäl, yok maana, - dedi o insan, - ama çiçek ayırmağa becermersiniz. Benim güllerim taa gözäldilär. Bu sabaa bendän lâzımdı alasınız... Bekim şindi alacanız?... Hadi, toptan ucuz verecäm!
- Alacaydım toptan senin güllerini, eer soraydınız, neçin o karı pek kahırlıydı.
- Ama ne, o pek kahırlıydı? Bän hiç tä denämemişim.
- Ne, görmediniz mi, ani o aalardı?¬
- Allahım, bak sän, nasıl biz gamsızız! Vallaa, hiç birimiz dä esap almadı! Şindi dä hep kumalarlan laf ederiz: kısmetli insan sabaaylän malını birdän sattı da evä işinä bakmağa gitti ...
EDINCI DURAK
- Annatma, düşündüyünüz gibi mi, bitti?
- Nedän autor Toduru iştän sora hep o yoldan evä götürer?
- Saat kaçta Todur iştän evä dönärdi? Neçin?
- Kalan satıcılar Toduru gördüynän, nicä davrandılar? Neçin?
- Nedän Todur bilärdi, ki kazanı kimsey almayacak?
- Satıcılar ne için taa çok kahırlanardılar?
- Laf edärkän satıcılarlan, Todurun sesi ya tonu nasıldır? Neçin?
- Ya çiçekleri alandan satıcıylan nicä konuştu? Neçin? Yaraştırınız.
- Kalan satıcılar neçin insanın kahırını denämedilär? Angı laflarda bu açıklanăr?
- Satıcının son laflarından ne annadınız hem duydunuz?
- Bu annatma okuyucuları neyä terbi eder?
IV. Bilgileri kantarlamak etapı.
1.Bilgilerin kontrol edilmesi
Ekiplerdä iş: 1 grup – Todur Aflatarlının klarakteristikasını gerçekleştirer
2 grup – satıcıların karakteristikasını yapăr.

V. Evdeki işin verilmesi
2.Kendi başına iş/evdeki iş
1. Annatmanın planını kurmağa
2. Plana görä annatmağa
3. Eni lexikayı üürenmäğä

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

вторник, 20 марта 2018 г.

Stilistika


Stilistika

Stilistika, dilin laf etmenin stilleri için bilimdir. Termen „stilistika” gr. dilindändir, „stylos” – „grifli” (taştan yazal). Bu laf nicä annatma kullanılarmış. Bu takım termin stilistika  başka mânalarda gösterer: laf etmek, yazmak, stilleri üürenilmesi, onun kaliteleri hem kuralları tarafından. Fransız dilindän „stilistik” hep stil lafından geler da mânasıdır bilim laf etmenin stillerin soyları için. Şindiki zamanda stil lafının başka mânaları da var, bakarak neredä o kullanılăr (yaşamak sferasında mı, incä sanatlar sferasında mı, artistik literatura sferasında mı h.b.). Politik stili, resimcilik stili h.b., laf etmek stili, yazmak stili, literar dilinin stilleri, yazıcının individual literar stili h.b.
Stil lafından var kolay annamağa hem laf etmenin, yazmanın karakterini, lingvistik kolaylıklarının tonunu, angılarını yazıcı kullanăr, ki türlü artistik efektlerini kazansın. Var termen: indirekt stil (kıynaştan danışmak) hem direkt stil (doorudan danışmak), sözlü stil, yazılı laf etmek, angısı imite eder aazdan laf etmenin naturallığını; termin stil yannışlığı - söylemek, laf etmek yannışlığı.
Talant, o da bir individual stil, orijinal, personal formasında. Termen büyük stil, üüsek stil, aşaa stil hem eni stil, eski stil, angıları kalendar zamanın sayılmasını göstererlär (Grigorian kalendarı – eni stil, Ülian stil – eski stil).
Şindi bu haberlerä görä stilistikanın strukturasını, kategorialarını bakalım.
Difiniţialarda başka stilistika için bilmäğä lâzım: I. a) ani stilistika dilcilik biliminä, lingvistikaya dayanăr, ama hep o zaman kendi obiekti hem dâvaları da var. Her bir halkın dili bir bütündür, hem birlidir, ama real laf etmektä insan zanaatları  arasında türlü çalımnar, formalar peydalanăr: laf etmek stilleri, da çıkăr, ani dil o birdir, ama laf etmek, yazmak maneraları, stilleri türlüdür.
Nedän bu olăr­? a) danışmanın niyetlerindän; b) dilin funkţialarından; c) sosyal yaşayış hem psiholojik situaţialarından her bir laf edenin  manerası, zaman hem er faktorluğuna görä.
II b) ani stilistika laf etmenin türlü stillerini açıklăr: sözlü hem yazılı, ofiţial hem familiar stil, bilim hem publiţistik stil, solemn hem adetçä stil. Hepisinin bunnarın lexik, frazeolojik, gramatik hem fonetik kendilikleri var, kendi mahsus dil elementleri hem formaları, sistemi.
Literaturolog  üürenärkän, analiz yaparkan literar yaratmalarına, dilinä, yok nasıl dayanmasın stilistikanın kanunnarına hem bilgilerinä. Bunsuz yok nasıl annamağa artistik dilinin türlü fenomennerin rolunu hem sayımnığını. Nep bu zaman ama, lâzım göstermäğä, ani stilistikanın yok doorudan ilişkiliyi laf artistliyinä, zerä o insan laf etmesini, genel bakımından, araştırăr.
c) Ama var bir mahsus ayırı stilistika bölümü, angısının araştırmak obiekti artistik literaturanın dili hem ani  bütündän baktıynan stilistika gazetaların da dilini, bilim yazılarının da dilini üürener. Kimär kerä buna literaturologia stilistikası deniler. Ama bunnar az aslıdır, zerä arzistik literaturanın dili çok taa zengindir hem zordur, katlaşıktır, zerä ona çok türlü stillär girer, angıları işlendirili yazıcının talantına görä, artistikçä (V.Vinogradov „О языке худ. литер.” 1959, М). Artistik literatirasında halk dilinin geniş hem derin zenginnikleri dä kullanılăr, kâmil onnarı işlendirer.
Ç) Bu üzerä lâzım tanımağa, ani artistik dilinin stilistikası – lingvistika obiektidir, lingvistikaya girer hem metodlarınnan hem niyetlerinnän. O üürener literaturanın dilini, hem dilin ilişkiliyini başka laf etmek formalarınnan. O yazıcının dilini nicä bir kendili laf etmek formasını bakăr. Artistik literatura stilistikası bu takım pek lâzımdır, zerä yaratmak materialların naturasını açıklăr, ama o olamaz literaturologia bilimin erinä, onun erini tutamaz, onun kendi obiekti var: stili karakterizlemäğä, dilä analiz yapmağa her bir yazıcının yaratmasına.
Literar dilinin soyları hem kolaylıkları; dooru laf etmenin kriterileri hem sınaşları; literar gramatikası, analiz prinţipleri – hepisi bunnar stilistika bilgileridir, zerä bu zanaat laf etmek ilerletmesinin bir payıdır, da ister,  ki studentlär hem üürencilär ana dilinin taa üüsek zenginniklerini ayırıp kullansınnnar. Ana dili zerä zengindir, var ne ayırmağa; en uygun lafları, laf birleşmelerini, uygun frazeolojik konstrukţialarını, cümlä paylarının topikasını, sayılăr, laf etmäğä hem yazmağa diyil nicä olursa, ama düzgün hem gözäl stildä, yakın artistik literar dilinä.
Stilistik sınaşları hem becermekleri ilerlener diyil sade lexik, fonetik, gramatik hem literatura bilgilerin yardımınnan, ama bütün üüretmek proţesin temelindä.
Bilim üzerinä nicä teoria stilistika peydalanmış taa eski Romada, da kullanarak dilin kolaylıklarını hem çalımnarını nicä taa mânalı, expresiv, içindekili textleri bilgi hem sınaşmak verärmiş.
Stilistika praktikasında artistik textlerinä  analiz yapmağa üüreniler. Böylä stilistika sınaşları üüretmek kiyatlarında vardılar: gramatikada, retorikada, söz teoriasında.
Stilistika bilgileri insanın meraklığını ana dilinä uyandırmağa kolaylık verer, angısı halkın ruh zenginniklerinä kapuları açăr, kendi hem yabancı laflar için annatmağa havez verer: (baa, çaynik, mamaliga); arhaizmalar (kağan, yay, mızrak); neologizmalar (atom, xerox), onnarın stilistik funkţiası için: dolu vokallı hem eksik vokallı, ses birleşmeleri için, nicä: neredä – nända, burada – burda; laf kurmak çalımnarı: kasavet – kasavetli – kasavetsiz.
Çokluk sayının stilistik variantları, hal formaların stilistik funkţiaları hem lexikal sufixleri stilistik funkţialarında tanışărlar: nişannık temasında – tilkinin izleri – nicä tilki izleri.
Superlativ gradının sinonim formalarından: en büyük – hepisindän büyük.
Sayılıklar temasında, nicä sayılıkları kullanmağa başka söz paylarınnan türlü stilistik funkţialarında : iki fikir.
Işlik en uygun işlem gösterän lafları ayırmağa, onnarın stilistik başkalıklarını kullanmağa: seni hastarladım, duygu duymağa.
Yardımcı lafların stilistik kolaylıklarını kullanmağa. Cümlä temasında: laf sıralığın stilistik kullanılmasını h.b.
 Literaturada stilistika yazıcının yaratmalarında kullanılăr hem ilerlener. Literatura yaratmalarına lingvistik komentariaları yapılăr her bir lafın, laf birleşmelerinin, frazeologizmaların funkţiaları bakılăr.
Üürencilär yaratma yazarkan kendi stilini dä düzmäğä alışărlar. Dilin literar normalarını kullanmağa, lexik, ortoepik, gramatik, stilistik normalarını kullanmağa üürenerlär, annayıp onnarın funkţialarını: epitet, metafora, yaraştırmalar, hiperbolalar. Epistolar stilinnän tanışărlar, okuyup onnarı romannarda, dramatik yaratmalarında. Epistolar – mektup formasında yazı.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

среда, 15 февраля 2017 г.

Gagouz dilindä XII klas için kantarlama testi (SINTAXIS)


I.1. Frazanın (katlı cümlenin) sintaktik analizini gerçekleştirin. Skema kurun.
I.2.Çizili laflara morfo-sintaktik analizini yapın.
I.3. Sadä cümlelerä analiz yapın.
I.4. Üçüncü cümledä  söz paylarının sintaktik funkţialarını belli edin.
I.5. Predikatlara morfo-sintaktik analizini yapın.
I.6. Başıboş gezinärdilär – stabil (bölünmäz) ya da serbest laf birleşmesi olduğunu belli edin. Maanasını açıklayın.

Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär, da, açan onunnan uurlaştılar, aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär.
(N.Tanasoglu - Yuvanoglular)

II. Aşaadakı cümlelerdä punktuaţia nışannarını dooru kullanın.
Aklısına getirer ani gelärkän yolda o kırk uçan sinek hem dä kırk kaçan böcek öldürmüştü. Alăr bir tütün kiyatçığı da yazăr ona  Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän pelivan  koyăr onu güüsünä da uyumağa yatăr.
            Geçmer çok da genä  o iki dev tulumnan su almağa pınara geler. Görerlär bu adamı okuyărlar o yazıları da şaş kalărlar korkudan titiremäğä çekederlär. Brä ne kuvetli adam! O bizi var kolay kırsın.
(Masal – Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän)

III. 1. Koordinativ (dalsız katlı cümlä) cümleleri kurunuz. Koordinativ baalayıcıları yuvarlak içinä alın:

a)      ayırdıcı koordinativ ilişki
b)      birleştirici koordinativ ilişki (baalayıcılı)
c)      birleştirici koordinativ ilişki (baalayıcısız – juxtapoziţia karakterindä)

         2. Subordinativ (dallı katlı cümlä) cümleleri kurunuz. Subordinativ baalayıcıları ya da baalayıcı lafları yuvarlak içinä alın:

a) tamamnıklı dal cümlä (baal. ani)
b) bellilikçi subordinativ cümlä  (baal. ani)
c) nicelik subordinativ cümlä (baal. nicä)
d) yaraştırmak subordinativ cümlä (baal. nicä)
e) brakım subordinativ cümlä
f) zaman hallık subordinativ cümlä

IV. Aşaadakı frazalarda subordinativ cümlelerin (dal cümlelerin) soylarını belli edin.
1. Ufacık kafesçikleri belli edärdi, ani yaprak üürenci tefterindän koparılı. (S.Bulgar – Damga)
2. Sofrada istär-istemäz eski laflar açıldıydı, angıları bu yakınnarda onnarın aazlarından çıkmazdılar. (N.Baboglu – Ayva çiçekleri) 3. Ama zoruna savaşardı, zerä inek damnarı verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular, haliz kışın açan yaamur, kaar yaayardı. (N.Tanasoglu – Sofi)

V. Aşaadakı sadä cümlelerin soylarını (tiplerini) belli edin. (Birbaş paylı ya da ikibaş paylı. Birbaş paylı cümlelerin tiplerini belli edin). Tabelayı doldurun.
Birbaş paylı cümlelär
Ikibaş paylı cümlelär
  1. subiektsiz, belli üzlü
-------------------------------------------
--------------------------------------------

  1. subiektsiz, üzsüz
--------------------------------------------
--------------------------------------------
  1. subiektsiz, bellisiz üzlü
-------------------------------------------
--------------------------------------------
  1. subiektsiz, cümnä üzlü
--------------------------------------------
---------------------------------------------

1. - Taa bir kerä kutlărım seni evlenmäklän. (D.Kara Çoban – Sevgi uurları) 2. Yabanı yatağında kemik arama. (Söyleyiş)  3. Bülbülü masallan beslämerlär. (Söyleyiş) 4. Kızı görüncä, fırın yalvarmış:  - Kızım, suva benim çatlaklarımı. Sora bän dä sana iyilik yaparım. (Masal – Dädunun kızı hem babunun kızı.) 5. Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara topladılar. (T.Zanet – Zaman kanatları) 6. Burada sigara içilmer.



VI. Cümledä laf birleşmelerinin çeşitlerini (soylarını) skematik gösterin.
Sıcak gecedä ţırţırların seslerinnän kurbaaların yakırtıları karışardı. Bir sazdan eski tırlanın yanında koyun sürüsü yatardı.
(N.Baboglu – Trendä)

VII. Aşaadakı frazalarda predikatları seçin. Modelä görä tabelayı doldurun.

Adlardan predikat
Predikat var, yok tipi
Verbal (işliktän) predikat

predikativ sufix

Predikat sufix

Zaman sufixi
Zaman aspekti
gençti
- ti
yoktu
-tu
gidärdi
-ärdi
Bitkisiz geçmiş zam.


















































1. O taa gençti, otuz yaşında taa yoktu, ama o da şindän sora ihtiära benzärdi, onun da suratı hep öylä ergindi, o da kısılı omuzlarlan, kambur arkaylan hep öylä gidärdi, nicä öbür karılar. (D.Kara Çoban  - Düşär yıldız) 2. En çok ama anam bakardı, ki bän denizdä Ay-lliyä günündä yıkanmayayım, zerä sayılardı, ani o günü deniz „kurban” alarmış. (I.Dobrev  - Deniz dä düyüşärdi) 3. Insanın elleri suuk sa – onun karısı gözälmiş. Kim bu lafları söylemiş – pe-e-e-k akıllıymış! (T.Zanet  - Büyülü maaza) 4. - Islä köpeklerimiz vardı, Peti, bilersin. (T.Zanet – Açlık kurbannarı) 5. O uzak zamannarda, o unudulan zamannnarda eski Altay meydannarında oğuzların nezaman-sa bir anılmış hannar-hanı varmış. (Dastan – Oğuz Kağan)




Çözüş

I.1. Frazanın (katlı cümlenin) sintaktik analizi.  Skema.
1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär¹, da, açan onunnan uurlaştılar³, aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär².
(N.Tanasoglu - Yuvanoglular)

1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär, da, .................. aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär –  birleştirici koordinativ ilişki (BKI);
2. aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär – baş cümlä üçüncü cümleyä;
3. açan onunnan uurlaştılar – subordinativ (dal) zaman hallık cümlesi (subordinativ baalayıcı açan) (SZH)


 



I.2. Çizili lafların morfo-sintaktik analizi.
1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı – iki-üç – bellisiz sayılık, nışannık sayımnığında; yalnız – sadä nışannık, kalitelik, pozitiv gradında; hem – birleştirici baalayıcı; aydınnıklı – kurulu nışannık, ilişkilik; sintaktik funkţia – katlı bellilik;
2.  aullar içindä – sadä adlık, adetçä, ç.s., T.h. + ardlaf içindä; sintaktik funkţia – er hallığı.

I.3.  Sadä cümlelerin analizi.
1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär – sadä cümlä, ikibaş paylı (bulut – subiekt; başıboş gezinärdilär - predikat);  tamam, geniş;
2. açan onunnan uurlaştılar – sadä cümlä, birbaş paylı, subiektsiz, belli üzlü; diyil tamam, geniş;
3. aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär - sadä cümlä, ikibaş paylı (gölgelär – subiekt; çöktülär - predikat);  tamam, geniş;

I.4. Ikinci frazada söz paylarının sintaktik funkţiaları.
aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülärgölgelär – subiekt, çöktülär –  predikat; kara – bellilik, aullar içindä, sokaklarda – er hallığı.

I.5. Predikatların morfo-sintaktik analizi.
1. başıboş gezinärdilär – frazeolojik konstrukţia (başıboş – katlı işhallık; gezinärdilär –  işlik, nontranzitiv (geçişsiz); oluşluk çalım, bitkisiz geçmiş zaman aspekti, reflexiv (kendilik)  diatez, pozitiv forma; III üz, ç.s.; sintaktik funkţia – verbal (işliktän) predikat;
2. uurlaştılar – kurulu işlik, nontranzitiv; oluşluk çalım, mutlak geçmiş zaman aspekti, ortaklaşmak diatez, pozitiv forma; III üz, ç.s.;  sintaktik funkţia – verbal (işliktän) predikat;
3. çöktülär -  işlik, nontranzitiv; oluşluk çalım, mutlak geçmiş zaman aspekti, halizlik (aktiv) diatez, pozitiv forma; III üz, ç.s.;  sintaktik funkţia – verbal (işliktän) predikat;

I.6. Başıboş gezinärdilär – laf birleşmesinin analizi.  Maanası.
Başıboş gezinärdilär – stabil (bölünmäz) laf birleşmesidir – frazeolojik konstrukţia; maanası – kendibaşına, bakımsız gezinmäğä.

II. Aşaadakı cümlelerdä punktuaţia nışannarını dooru kullanın.
Aklısına getirer, ani, gelärkän yolda, o kırk uçan sinek hem dä kırk kaçan böcek öldürmüştü. Alăr bir tütün kiyatçığı da yazăr ona: „Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän pelivan”, koyăr onu güüsünä da yatăr uyumağa.
            Geçmer çok da genä o iki dev tulumnan su almağa pınara geler. Görerlär bu adamı, okuyărlar o yazıları da şaş kalărlar; korkudan titiremäğä çekederlär. „Brä, ne kuvetli adam! O bizi var kolay kırsın”.
(Masal – Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän)

III. 1. Koordinativ (dalsız katlı cümlä) cümlelär.
a)      ayırdıcı koordinativ ilişki
Bän ona yalvardım, ya bu gün gelsin, ya da yarın geläbilir.
b)      birleştirici koordinativ ilişki (baalayıcılı)
Köpek bekler hem adamın evini bütün gecä koruyăr.
c)      birleştirici koordinativ ilişki (baalayıcısız – juxtapoziţia karakterindä)
Kaar sıra-sıra taa hızlı yaayăr, lüzgercik tä onnarı kıynaş haydăr.

         2. Subordinativ (dallı katlı cümlä) cümlelär.
a) tamamnıklı dal cümlä (baal. ani)
Biz annadık, ani işimiz ilerlenecek.  (annadık Ne?, ani ........; ani - baalayıcı)
b) bellilikçi subordinativ cümlä  (baal. ani)
Salt bir ömür, angısı pek paalıdır, insana veriler. (ömür Angısı?, angısı .........; angısı – baalayıcı laf)
c) nicelik subordinativ cümlä (baal. nicä)
Nicä döşeyecän, öylä dä yatacan. (yatacan Nicä?, nicä .............; nicä – baalayıcı laf)
d) yaraştırma subordinativ cümlä (baal. nicä)
Sän öylä yaz, nicä bän yazărım. (yaz Nicä?, nicä ........; nicä – baalayıcı laf)
e) brakım subordinativ cümlä
Makar ki annatmanın süjetini bilerim, hep okuyărım. (hep okuyărım Ne oluşun beterinä?, makar ki ...........; makar ki - baalayıcı)
f) zaman hallık subordinativ cümlä
Açan musafirlär toplandılar, ev saabisi hepisini masaya davet etti. (davet etti Ne zaman?, açan ..........; açan - baalayıcı)

IV. Aşaadakı frazalarda subordinativ cümlelerin (dal cümlelerin) soyları.
1. Ufacık kafesçikleri belli edärdi, ani yaprak üürenci tefterindän koparılı. (tamamnıklı subordinativ cümlä)
(S.Bulgar – Damga)
2. Sofrada istär-istemäz eski laflar açıldıydı, angıları bu yakınnarda onnarın aazlarından çıkmazdılar. (bellilikçi subordinativ cümlä; baş cümledeki lafı laflar belli eder)
(N.Baboglu – Ayva çiçekleri)

3. Ama zoruna savaşardı, zerä inek damnarı verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular, haliz kışın açan yaamur, kaar yaayardı.
- zerä inek damnarı verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular (sebep hallık subordinativ cümlelär; aralarında -  birleştirici koordinativ ilişki);
haliz kışın açan yaamur, kaar yaayardı – zaman subordinativ cümlä.
(N.Tanasoglu – Sofi)

V. Aşaadakı sadä cümlelerin soylarını (tiplerini) belli edin. (Birbaş paylı ya da ikibaş paylı. Birbaş paylı cümlelerin tiplerini belli edin). Tabelayı doldurun.
Birbaş paylı cümlelär
Ikibaş paylı cümlelär
1.subiektsiz, belli üzlü
-          Taa bir kerä kutlărım seni evlenmäklän.
-          Kızım, suva benim çatlaklarımı.
1.Kızı görüncä, fırın yalvarmış.
2.Sora bän dä sana iyilik yaparım.
3.Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara topladılar.
2.subiektsiz, üzsüz
Burada sigara içilmer.
3.subiektsiz, bellisiz üzlü
Bülbülü masallan beslämerlär.
4.subiektsiz, cümnä üzlü
Yabanı yataanda kemik arama.

1. - Taa bir kerä kutlărım seni evlenmäklän. (D.Kara Çoban – Sevgi uurları) 2. Yabanı yatağında kemik arama. (Söyleyiş)  3. Bülbülü masallan beslämerlär. (Söyleyiş) 4. Kızı görüncä, fırın yalvarmış:  - Kızım, suva benim çatlaklarımı. Sora bän dä sana iyilik yaparım. (Masal – Dädunun kızı hem babunun kızı.) 5. Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara topladılar. (T.Zanet – Zaman kanatları) 6. Burada sigara içilmer.

VI. Cümledä laf birleşmelerinin çeşitlerinin (soylarının) skematik gösterilmesi.
Sıcak gecedä ţırţırların seslerinnän kurbaaların yakırtıları karışardı. Bir sazdan eski tırlanın yanında koyun sürüsü yatardı.
(N.Baboglu – Trendä)



VII. Aşaadakı frazalardan predikatların gruplanması.

Adlardan predikat
Predikat var, yok tipi
Verbal (işliktän) predikat

predikativ sufix

Predikat sufix

Zaman sufixi
Zaman aspekti (çalım, mod.f.)
gençti
- ti
yoktu
-tu
gidärdi
-ärdi
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
ergindi
- di
vardı
-dı
benzärdi
-ärdi
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
gözälmiş
-miş
varmış
-mış
bakardı
-ardı
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
akıllıymış
-mış


yıkanmayayım
-(y)a
Isteyişlik ç., şindiki zam.




sayılardı
-ardı
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç




alarmış

-armış

Bellisizlik modal for., bitkisiz geçmiş zam.




söylemiş
-miş
Bellisiz geç.zam., oluş.ç




  bilersin
-er
Şindiki zam., oluş.ç

1. O taa gençti, otuz yaşında taa yoktu, ama o da şindän sora ihtiära benzärdi, onun da suratı hep öylä ergindi, o da kısılı omuzlarlan, kambur arkaylan hep öylä gidärdi, nicä öbür karılar. (D.Kara Çoban  - Düşär yıldız) 2. En çok ama anam bakardı, ki bän denizdä Ay-lliyä günündä yıkanmayayım, zerä sayılardı, ani o günü deniz „kurban” alarmış. (I.Dobrev  - Deniz dä düyüşärdi) 3. Insanın elleri suuk sa – onun karısı gözälmiş. Kim bu lafları söylemiş – pe-e-e-k akıllıymış! (T.Zanet  - Büyülü maaza) 4. - Islä köpeklerimiz vardı, Peti, bilersin. (T.Zanet – Açlık kurbannarı) 5. O uzak zamannarda, o unudulan zamannnarda eski Altay meydannarında oğuzların nezaman-sa bir anılmış hannar-hanı varmış. (Dastan – Oğuz Kağan)




При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

Предыдущие

Blogger Template by Blogcrowds