ÖNSÖZ

Gagouz dili blog'una HOŞ GELDINIZ!

Bu site okul hem universite üüredicilerinä, üürencilerä, studentlerä deyni kuruldu. Umut ederim, ki verili informaţia faydalı olur.

суббота, 26 февраля 2011 г.

Gagouz dilinin lexikası

Gagouz dilinin lexikası. Lexikanın zenginnenmek yolları.

Lexika (gr. lexis – laf hem lexikon – vokabular, laflık, sözlük) – dilin hepisi lafları , bütün vokabuları, ya da bir dialektin, ya bir yazıcının yaratmasının lexikası.
            Her bir insan toplumunun istoriası hem ilerlenmek (gelişmek) formaları, bir büyük ölçüdä laflarda fixaţialanăr, angılarından dilin lexikal altın hazinesi kuruludur. Dilin lexikası, var kolay söyleyelim ki, sosyal oluşlarını aynalăr, halk ta dilin saabisidir, dili yaşamasında kullanăr, zenginneder, evladboylarına  bir baaşış olarak verer. Gagouz dilinin lexikasında halkın istorik evoluţiası etapları, kontaktları, ilişkileri, etkileri aynanılăr, ana dilimizin orijinal fondunun üstünä (oğuz-türk fondu) geldilär.
            Gagouz dilinin dä, nicä hepisinin oğuz –türk dillerinin, en eski derindän laflar katı oğuz lafları katıdır, oğuz dedelerin dilindän kalma katıdır. Bu laflar dilimizdä en çoktur. Onnar en eski zamannardan gelerlär, eski eradan taa – Altay hem Orta Asia meydannarından, halk laf etmesindän, folklor yaratmalarından, mitolojik legendalarından, dastannardan (“Oğuz  Kağan”, “Ergenekon”, “Dede Korkut” h.b.) hem yazılı oğuz – türk dilindä runi textlerindän, Kaşgarlı Mahmudun hem Balasagunlu Yusifin yazılarından, sora Balkannarda da sözlü hem yazılı  işlendirilmiş. Bu lexikal fondumuz pek zengindir. Büün dä var hepisi oğuz lafları, ani başka da türk dili aylelerindä karşı geleriz, yabancı laflardan başka.
            Gagouz dilinin lexikası bir sayımnı argument gagouz dilinin oğuz-türk dili aylesinin bir dalı olmasını gösterer.
            O eski oğuz türkçesi pek az başkalanmış da şindi dä bir dil oğuz türkçesi kullanılăr, sade o kadar diyişilmeklär olmuş, ani biz, gagouzlar, çok arab hem farsi laflarını annayamărız, başkaları da bizim gagouzçamızda slav, romın, urum hem başka lafları annayamărlar. Bu din hem devlet komşuluk faktorlarından gelişer.
            Başka bir argument, bir nişan gagouz dilinin türk dillerindän biri olduğunu gagouz dilinin infinitiv forması gösterer. Taa Yunus Emre eserlerindä, şiirlerindä XI asirlerdän bu infinitiv formasınnan karşı geleriz, angısı başka türkçelerdä artık formasını diyiştirmiş:

Ben gelmedim dava için
      Benim isim sevi için
Dostum evi gönüllerdir
    Gönüller yapmağa geldim
(Yunus Emre “Güldeste”)
                              
            Bir dilin lexikası halkların arasında kontaktları, ilişkileri bütün dilin istoriasında aynalăr, ne soy etkiliklär başka halklardan geçirilmiş. Çok dooru söylener, ki dillerin istoriası bir halkın lexikal biografiasıdır, haliz bir istorik ilişkilär aynası halkların hem dillerin arasında olăr.
            Zamandaş dilin lexikal sistemini istorik gelişmek tarafından analize edärkän, var nasıl çok variantlı etimolojik kaynaklarını görelim. Bu takım, bütün dünyada yok nasıl bir dä dil bulalım, angısı etimolojik bakışından monokolor karakterindä kalsın. 
             Lexikanın etimolojik araştırmaları dilin asirlär uzunnuğunda gösterildi, ki gagouz dili çok sıkı baalantılarda te o halklarlan bulundu, angılarınnan komşuluk etmişti. Ama bu ödünç laflardan dilin kendi katları da var.
            Senselä dillerin genealojik araştırılmasında komun lingvistik elementlerini göräbiliriz, bir türlü elementlär ya hepisi, ya bir kaç senselä dillerin arasında. Bu takım, var nasıl görelim, ki bir temel dil varmış – oğuz-türk dili, angısı başka oğuz-türk dillerini beslemiş: azeri, türk, tacik, başkurt, türkmen h.b.
Geneza üzerindän lexikamız üç etimolojik katlarına bölüner: 1) dedelerdän plast (temel ana-kök dildän); 2) kurulu ortak laflardan laflar (kalaba – kalaba-lık); 3) yabancı laflar.

            Ilk plasttemel plastıAna-kök oğuz dilindän laflar. Onnarın en çoyu hepisindä oğuz-türk dillerindä büün dä var: baş, göz, aaz (ağız), kulak, kol, burnu, diş, göbek, et, süt, ot, aaç (ağıç), gün, ak, kara, gök, at, sığır, inek, koyun, kuzu, kuş, kan, kuyruk, daa (dağa), taş, toprak, su, göl, deniz, tuz, üç, dört, beş, sekiz, dokuz (tokuz), altmış, etmiş (yetmiş), üz, on, yaa (yağı), yuurt (öğurt), yımırta (yumurta), balık, dil, dudak, kaş, buvaz, baldır, damar, el, bel, saç, sakal, bıyık, toz, böbrek, kül, kurt, er (yer), yurtluk, yuva, keçi, dana, düvä, sap, saman, em, alma, aslan, eşek, katır, domuz, erkek, dişi, kişi, kız, olan, kış, yaz, yıl, gecä, kul, düvä, gümüş, bakır, demir, taş, kardaş, bacanak, kök, dal, salkım, meşä, yaamur (yağmur) h.b.
            Bunnar hepisi oğuz-türk laflarımız kalan oğuz-türk senselerindän komun laflarıdır. Onnar çoktur – hepisi ana oğuzçamızdan kaldıklarını açık göreriz. 
            Ikinci laflar plastı:
Sufixli kurulu ortak laflardan: baş – başlık – başkan; göz – gözlükgözetici; kül – küllük – külcü; alma – almalık; kardaş – kardaşlık; süt – sütläş (sütlü aş) – sufixli laflar taa çoktur.
   Yabancı laflar plastı – eski ana oğuz dilindän gelennär: moğolcadan (Altayda), nicä: kavurma - kavurga΄ dan;  
çincedän (Altayda, sora da Osmanlı Devletindä, XI – XIX as.), nicä: inci (perlă);  
farsçadan (Asiada), nicä: çeltik, pilaf, ateş, ambar, arzu, ayna, azarlamak, kiyat, azar, lâf, kafadar h.b. (Onnar sikçadır hem alıştılar, bizim oldular, oğuz lafları gibi, onnarın erinä kendi laflarımız yok); nicä dä arapçadan – hep Asiadan, sora da Balkannarda Osman dili arapçaları: ailâ, aza, astar, ikram, zeytin, ruh, mezar, duva, betfa, tükän, fal, tapkır (boş er, düyülmüş), fakir, fayda, hak (dooruluk, aslı), Allah h.b.; grekçedän dä – Balkannarda: stavro (kruça, rom.), ayoz, ayazma, ikona, evangelie, diakon, (popaz yardımcısı), arhangel (ayozların taa büyüyü), dafin yaprağı, klisä, makar (baalayıcı), ay (sveti, slav.), vaatiz, yortu, Panaiya, steonoz, anahtar, anteri, karanfil (çiçek), keremet, horu, fidan, panair, papur, amvon (klisä içindä), liturgie, monah, Todur, Tanas (ölmäz), Andrey (girgin), Ancela (ayoz), moneda, biblia (gr.-lat.), sabun, martor, amin, arvona (pay), organ, tipar, zaa (kolçuga), kalup, kandilä – hepisi bizim oldular; 
eni laflar: atom,  portokal, fila, zodia, spital, tayfas (lafa durmağa), sırma  h.b.;  
eski slavoncadan – Balkannarda: babu, dädu, kolaç, kosa, kumătru, lelü, bulü, kiraţa, kaku, batü, prost, Rada, Mirçu, Donçi, Görgi, slănina, dalta, puluk, borna, skoba, struna, tırnakop (bolg.), pleava, pırlog, (sürülmedik er), çete, taliga (polonez), molia, payacak (sırb.), trıntor, măslin, morkova, hrean, otava (tarla otu – bolg.), bolohan, movila, peştera, hırtop, ba, da h.b.; 
romıncadan - părălia, furkuliţa, mamaliga, boyar, guşa, motan, kotey, moşu; Giţa, Läna, Kostika, Petrika h.b.; 
macarcadan hotar (mac. – rom.), marfa, vama h.b.

Vokabuların zenginnenmek yolları
Nicä bileriz, vokabular, dil halkın varlığıdır; ne kadar dil zengindir, geniştir, o kadar taa varlıklıdır halk, angısı o dilä saabidir. Istoriayca asirlär uzunnuğunda bizim halkımızın başka-başka halklarlan baalantıları vardır. Bu elbet, çünkü başka halklarlan, devletlärlän komşuluk edip, ekonomik, sosyal, politik, kultural uurlarında da zenginnener.
            Bu takım, ondan da lexikamız başka dillerdän laflarlan beslendi – ödünç laflarlan. Halkların hem dillerin aralarında istorik ilişkileri belli oldu: bu fenomen karakteristiktir dillerin gelişmesindä. Lafların bir dildän başka dilä geçmesi türlü fenomennerin, akţiaların, eni annakların (neologizmalar), angıları dilin gelişmesinnän barabar peyda olăr, adlamak niyetinnän annaştırılăr. Bir obiekt ya da annak geçärsä bir halktan başka halka, onnunnan barabar laf ta, adlayan o obiekti ya da annağı, geçer.
1)      Vokabuların dışyankı zenginnenmek yolu.
Alma laflar dilin fonetik hem gramatikal normalarını saalărlar, eni dilin alfabetinä adaptaţialanărlar, deyecez:
Lak – boya (gag.) – alman dilindän Lack, miting – eng. meeting, fantazia – gr. phantasia
Alma lafların sayısına öylä denän exotizmalar girerlär (gr. exotikos) – laflar angıları halkın, devletin naţional speţifikasını göstererlär.
Bu sıraya girerlär:
-monetaların adları: dinar (yugoslav), dolar (amerikan) , peso (spaniol) h.b.;
-zanaatların adları: jurnalist, spiker h.b.,
-oyunnarın, muzikal instrumentlerin adları: kostaniete (span.), tarantela, nay;
-naţional kostum adları: sarafan (rus), sari (indi), h.b.,
-imeklerin, içmeklerin adları: puding (engl.), whisky (engl.);
-flora-fauna adları: baobab, banan, pantera h.b.
Başka durumnar var, açan alma laf korumăr gelmä dilinin gramatikal normalarını, diyişilmäz kalıp. Böylä lafların sırasına öylä denän „ţitata lafları” – expresialar, ani hiç bir dä dildä diyişilmerlär, forması öylä nicä orijinal dilindä kalăr: inkognito (saklayan kendi haliz adını), nonsens (maanasız laf etmek), alter ego (bir başkasınnan tıpkı benzeyän insan), perpetuum mobile (sonsuz işlemdä bulunan mekanik sistemi). Diyişilmäz alma lafların sayısına taa laablar da girerlär: Baudoin de Courtenay, William Shakespeare, V.Hugo h.b.
2)      Içyankı.
Alma laflardan karä dil kendi vokabularını zenginnetmek için başka da yolları kullanăr. Bu yol dilin içindä olăr, diyil almak yolunnan, ama polisemantizm, sinonimia, omonimia, antonimia yollarınnan.
Polisemantizm hem monosemantizm
Laf etmek proţesindä her bir lexikal birciyin bir maanası vardır, ama başka-başka kontextlerdä hep o laf var nasıl türlü semantik önemliyini kabul etsin, deyecez:
Başım arăr, başım arăr
Ya ban pazara varayım,
Al fes başıma alayım.... (Folklor)
Baş – insanın başı, kafası;
Panayıra gittim bir baş laana aldım.
Baş – bir laana başı, bir tanä (e);
Devlet başı insanın yaşamasını elindä tutmalıdır.
Baş – önderici.
Lexikanın karakteristikli tarafı türlü-türlü kontextlerdä başka-başka maanaları, angıları dilin istorik gelişmesinin uzunnuğunda peyda olărlar. Bu fenomenä polisemantizm deniler. Polisemantizmanın çerçevesindä laf  kendi mânasını genişleder, deyecez:
Beygir hızlı gider.
Ihtiär yayan gider.
Oglan beygirdä atlı gider.
Bu cümlelerdä işlik „gitmäğä” – „erini diyiştirmek” mânasını kabul eder.
Olicik okula taa gitmedi (ziyaret etmäğä);
Saatim (saadım) artık gitmer. (işlämerlär);
Yaşamamda hepisi iyi gider. (kısmetliyim);
Kimin-sä ardına gitmäğä (izlemäğä).
Monosemantik laflar taa çoyu bilim terminneridir. Monosemantik lafları türlü tematik sferalarını kaplărlar: lingvistik annakları, aaçların, botanik annakları, bilim terminneri h.b.: morfem, ampiçilin, kosmos h.b.

Omonimnär
Omonimnär (omolexilär) – eterosemantalar – (gr. hethero – başka-başka + semantalar – maanalılar). – bir formalı laflar, ama başka-başka maanalarlan, angıların material (sonor) aspektleri bir (omolex – bir laf), semantikaları (ideal aspektleri) başka-başka: acı (dad) – acı (duygu). Omonim laflar polisemantik diyil, zerä eni maana göstererlär.
            Omonim laflar biri birinä baalı diyildirlär, onnar kendi başındadır (baamsızdır, independent). Omonimiayaı polisemiaylan bir saymağa düşmer.

Yaşlı (I-II)
Yaşlı I nış.  Yaşı ilerlenmiş, ihtiär.
Yaşlı II nış. (göz için)  Yaşlan dolmuş, sulanmış.
Top (I-II)
Top I adl. Oyun için yapılan, kauçuktan yapılmış, tombarlak obyekt.
Top II adl. Bitki baalamı (Bir top çiçek)

Sıklık (I-II)
Sıklık I adl. Dudakların burulmasınnan yada parmaan dil üzerinä getirilmesinnän çıkarılan keskin ses.
Sıklık II adl. 1. Az aralık var. 2. Kalabalık.


Sinonimnär
Sinonimnär (omosemantalar – gr. homos – bir takım, bir türlü) – o laflar, angıların expresiv planı (forması) başka-başkadır, ama içindekilik planı (maanası, semantikası) birdir, ya da yakın birdir. Bir lafın maanasını başka laf ta gösterärsä (sayımnarsa), o zaman bu başka laf ilkinkisinä omosemant olăr (sinonim – gr. synōnymos – bir adlı). Bu takım, sinonimia expresiv planında bütün opoziţiadır (kimär kerä birär manayca da): gitmäğä – varmağa, korkmaksakınmak, ölmek – geçinmek, çeketmek – başlamak. Sinonimiaya diyil sade laflar girer, ama demeklär dä: ateş etmäğä – tutuşturmağa, esaba gelmäğä – annaşmağa, uymağa, esabıma gelmedi – beenmedim, akılımdan çıktı – unuttum h.b. Sinonimnär taa zengin, şıralı sözümüzü yapărlar:
Gitmäğä – varmağa
1.      Evdä kimsey yoktu, hepisi küy merkezinä gitmişlär.
2.      Ya bän pazara varayım
Al fes başıma alayım  (Folklor)
Ak – biyaz
1.      Tazä ikanmış ak çamaşırlar güneştä gözünü yakardılar.
2.      Biyaz kaar üstündä sade bir kaç iz vardı.
At – beygir, yahnı – et – lokma, senselä – hısım, ayak – bacak, baş – kafa h.b.
Antonim
Antonimnär (antisemantalar) – gr. anti – karşı + onyma – ad +semanta) – laflar, angıları semantik (maanayca) biri birinä diametral karşıdır (kontrast): küçük – büyük, sabahavşam, gözäl – çirkin, burası – orası, iyilik – fenalık,  islâ – fena,  çetin – yımışak, haşlak – suuk,  erken – geç; saalık – hastalık, cenk – usluluk, yaz – kış, üülen – poyraz, yukarısı – aşaası, gündüz – gecä; işlemäğä – dinnenmäğä, sevmäğä – kinnemäğä, hatırlamağa – aşaalamağa, sevinmäğä – kahırlanmağa, açmağa – kapamağa, gelmäğä – gitmäğä.
Bu laf çiftleri (parasemantalar) semantik opoziţiasında bulunărlar (ilişkilidirlär), formaları da başka-başkadır. Var ama kimi laflar, angılarına karşı sayımnıklar – antonimnär bulunmărlar, nicä laflara yazal, kiyat, duvar, masa, yazmağa, ya da kimi kromatik nışannıklara nicä sarı, eşil oranj, mavi.
           
Göreriz, ki gagouz dilinin vokabularını diyil sade ana oğuz lafları kurăr, ama alma laflar da başka dillerdän, angıları çok uygun gagouz dilinin sisteminä erleştirlär, da işlenerlär, kullanılărlar nicä kendi laflarımız (babu, dädu, mezar h.b.). Gagouz dili çok zengin bir dildir, angısı sinonimnärlän, antonimnärlän, omonimnärlän doludur. Laflar, angıları zenginnetmek proţesindä pay alărlar, bir geniş lexikal uurunu kurărlar.

The article Lexis of the Gagausian language. Ways of enriching Gagausian vocabulary corroborates the fact that the Gagausian language belongs to the Oguzo-Turkic group of languages. The proof of it finds its reflection in the lexical structure of the Turkic languages.
Gagausian lexic contains a great number of Ogusian words. The form of the verb infinitive can illustrate that: e.g. almağa, gitmäğä.
This form of the infinitive is traceable to the 12-13 cc. They are met in the poems by Yunus Emre.
The work is rich in the examples proving the above said. According to turgologists investigations the vocabulary of the Gagausian language consists of  three layers:
1.      words of Ogusian origin.
2.      words formed by means of derivation.
3.      borrowings.
To conclude it all, Gagausian language vocabulary is formed not only by Ogusian words but also borrow ings which are connected mainly with the lexical system of the Gagausian language.
Gagausian is a very rich language, which is abundant in synonyms, antonyms, homonyms. The words that are involved in the process of language enrichment, form a broad lexical level.


При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

воскресенье, 13 февраля 2011 г.

Sevgililär günü

Her yılın, küçük ayının 14-dä, çoyu memleketlerdä Sevgililär günü ya da Valentin günü kutlanăr. Bu istoria çok romantiklidir. Bu yortu, bir din adamının adını taşıyăr – Valentin. Roma dinsiz insannarı Valentin΄i ölüm cesasına ettiler. Eni eranın III asirindä 269 yılda Roma imperatoru Klaudius II kararladı, ki adam evlenämäz, çünkü evlenmek ayleyä baalattırır. Klaudius sayardı, ki adam iyi askerci olmalı, hem Romayı duşmannardan korumalı. Genç hristian Valentin imperatorun kararını esaba almadı, da sevgilileri saklı steonoz edärdi. Bunu işidip, imperator kızdı da Valentin΄i zındana saklamak izin verdi, sora da öldürmek. Valentin zından bakıcının kızına küçük mektuplar yazardı. Gençlerin arasında sevda duygusu uyandı. Ceza günündä, fevralın 14-dä 270 yılında, dolu sevgiylän son mektubunu kıza gönderdi. Kiyat, çok kısa bir haberlän, Valentin΄dän.
Valentin΄in külünü Ayoz Praksidis klisesindä, Romada, gömdülär, giriş kapularını „Valentin kapuları” adladılar. Bir vakıttan sora, klisä ona Ayoz adını verdi.
Istoriadan biliner, ki Sevgililär gününün kutlanması XV asirdän çekiler. 1415 yılda bir genç olan Orleans΄tän gelärkän, Aginkourt düyüşündä yakalandı, da uzun zamana Londra zındanına atıldı. Oradan karısına üzlärcä sevgi poemleri yazdı, angılarına velentin denildi. Sevgilinä kiyat göndermek, bu istoriaylan baalıdır. Şindiki zamannarda, bu adamın on altı sevgi kiyadını Britanik Muzesindä görmek kolayı vardır.
200 yıldan sora, Frans kralının, Henrik II, kızı, Velentin gününün adına, bal verer. Balda her bir kız kendi sevgilisindän çiçek kableder. Valentin günündä çiçeklän kutlamak sevgililerin arasında bir tradiţia oldu. Başka haberlerä görä biliner, ki çiçek baaşlamak tradiţiası Louis XIV (Fransa΄ın kralı, 1643-1715) fevralın 14-dä Maria-Antuaneta΄ya bir buket gül baaşladı. Antik legendasına görä biliner, ki kırmızı renktä gül Afrodita yardımınnan peydalandı. Düyüştä yaralanmış sevgilisinä, Adonis΄ä, alatlayarak, biyaz gül gümesinä basăr da onun kanı biyaz gülü kırmızı renginä boyăr.
Bu yortunun en önemli simbolu, kalptir. Bir-kimseyä kalp baaşlamak, kendini doludan baaşlamak sayılır.
Sevgililär günüdä her bir memlekettä kendi tradiţiaları vardır. Angliada hem Fransada, fevralın 13, avşam üstü, genç oglannar kapununn basamaklarına baaşışları saklı koyărlar da yok olărlar. Kız , baaşış getireni, tanısın lâzımdır.
Sevgililär günüylän ilgili mesajı Yunus Emrenin şiirinnän kapatmak isterim.

Gelin tanış olalım
İşi kolay kılalım
Sevelim sevilelim
Dünya kimseye kalmaz



Yunus Emre, Türk ozanı (Sarıköy 1240-1320). Yunus Emrenin en güçlü çaarışı sevgiyä, annayışa, dayanışmaya hem barışadır. Edi üzyıldan uzun bir zaman öncä, Anadolu’nun lirik sesi Yunus Emre, insannığı aşka, sevgiya çaarardı.
















Sonunda da bir tatlılık yapılmasını vererim.
Bisküvi-kalp
Içindekilär: 200g kuvan balı
200g saaya
1/2 filcan şeker
biraz tuz
karanfil
rendelenmiş limon kabı
2 yımırta
400g un
Hazırlanması:
Balı saayalan katıp, kısık ateştä yısıdın. Ateştän alın, da şeker, tuz, karanfil, limon kabını hem yımırtayı katın. Sonunda unu ekleyin da hamuru karıştırın. Bisküviyi kalp şekilindä kesin. Tavaya saaya sürün hem un sepeleyin. Bisküvileri diyil pek kızgın fırında pişirin. Kalplär pişincä, sirobu hazırlayın.
Sirop: 1 yımırta biyazını 250g şeker pudrasınnan karıştırın. Sirobun bir payına çukundur suyunu ekleyin. Ikinci payına – morkuva suyunu ekleyin. Bisküvilerin üstünü yazın. 6-8 saada kurusun brakın.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

суббота, 5 февраля 2011 г.

ADLIK

ADLIK
Definiţia. Kendi başına diyişilän söz payına, obiektleri, natura fenomennerini, insanın iç duygularını adlayan, soruşlara Kim? Ne? cuvap edän ADLIK deniler.


Adlıkların klasifikaţiası

1. Strukturaya görä:
- Sadä: tefter, insan, kiyat, ot;
- Katlı: kızkardaş, ilkyaz; Kara deniz, Karpat bayırları; Kelcä-Külcä, Biyaz-Arap;
- Adlıklı lokuţialar (Laflar grupudur, angıları birliktä bir adlığın mânasını vererlär). Adlıklı lokuţialar taa sık işlikli lokuţiadan kurulărlar: aklına getirmek, esaba almak(lar)

2. Mânanın naturasına görä:
- Öz (öz adlıkları türlü obiektleri, fenomenneri adlăr, angıları unik, individual obiektleri gösterer. Büyük literaylan yazılărlar). Öz adlıkları gösterer:
a) insan adlarını: Nikolay Arabacı, Dionis Tanasoglu, Nikolay Baboglu, Mihay Eminescu;
b) kasabaların hem küylerin adları (toponimik): Beşalma, Kıpçak, Kiev, Kişinău, Moskova;
c) okeannarın, derelerin, göllerin adları: Kara deniz, Prut, Ak deniz, Poyrazdakı Buzlu okean;
ç) bayırların adları: Karpat bayırları, Ural bayırları;
d) kontinentlerin adları: Europa, Afrika, Asia, Australia;
e) devletlerin adları: Moldova, Rusia, Amerika, Ukraina;
f) fabrikaların, zavodların adları; „Bukuria”, „Topaz”, „Tigina” ;
g) kiyatların, gazetaların, dergilerin adları: roman „Uzun Kervan”, şiir toplumu „Akar Yıldız”, dergi „Sabaa Yıldızı”, gazeta „Ana Sözü”.
- Adetcä (adetçä adlıklar türlü obiektleri genel bakımından adlăr). Adetçä adlıklar küçük literaylan yazılăr. Adetçä adlıkları gösterer:
a) hayvan adları: beygir, köpek, maymun, aslan;
b) kuş adları: papagal, kaz, tauk;
c) aaçlar, otlar: meşä, armut aacı, biyaz kavak, pelin otu, susay, kuzu kulağı;
ç) çiçeklär: gül, feslen, papatya;
d) hafta günneri: pazar, pazertesi, çarşamba;
e) yıl zamannarı, ayllar: kış, yaz, ceviz ayı, orak ayı;
f) zanaatlar: üüredici, medik, injiner;
g) okul obiektleri: yazal, kalem, tefter;
h) diyilmäz (abstrakt) işlär: akıl, fikir, duygu, kahır, sevda h.b.

3. Cannı hem cansız adlıklar:
- cannı: yazıcı, resimci, üürenci; kedi, at, köpek; guguş, tarla kuşu, kırlangaç h.b.;
- cansız: tefter, masa, ekmek, yazal, gözlük h.b.



Katlı adlıkların ortografiası


Birerdä
1.Katlı adlıklar, angıları bellilikçi laf birleşmelerindän kuruludur hem bir mâna göstererlär: kızkardaş, günbatısı, içgüvelik, kabakulak (hastalık), ilkyaz, sütläş (sütlü aş (emek)), gündöndü, sivrisinek, üzbaşı, aslanaazı (çiçek), gözkapağı, ayakkabı, kırkayak, dişeti, akciğer, biyazciğer, akıldişi, akkavak, hastaevi, aşevi, belkemiyi, canevi, altyazı, başparmak, çalıkuşu, karacendem, aksakal, karasarılık (hastalık), karasu (göz hastalığı, katarakt), karadamar, karafatma (kara sırtlı bir soy böcek), karayaa (petrol), gülfatma, daakeçisi, kafatası, düzyazı, gökbilim (astronomia), gözakı, gözkapağı, gözaltı, önsöz, işbirliyi, karabiber, kireçtaşı, köpekbalığı, köpeküzümü, basımevi, yabandomuzu, karasevda, gökkuşağı, delikannı, eraltı, akılagetirmeklär h.b.

2.Kimi hafta günnerinin adları. Katlı adlığın bir payı kendi başına fonetik kullanılamaz.
pazartesi, cumartesi;

3.Toponimik adları: Beşgöz, Beşalma

Not!
Alma laflar nicä: autogara, aeroport (aerogara), monolog, agrotehnika, telefon, telegraf h.b. katlı adlıklar sayılmaz. Bu lafların strukturasına latin hem grek dilindän gelän pseudoprefix´lär (onnara taa afixoid da söylener) [auto-, aero-, mono-, agro-, tele-] girer. Pseudoprefix strukturalı lafları kimär kerä katlı adlıklarlan karıştırărlar.

Ayırı
1.Izafet konstrukţiaları, angıları bir mâna vererlär.
demir yol, kadifä fistan, altın küpä, tafta masa, gümüş bilezik; çay otu, uşak başçası, çiçek başçası, uyku yılacı, Gagouz dili, süüt aacı, uşak oyunu;

2.Iki laftan kurulu astronomik terminneri: Saman Yolu, Kervan Yıldızı, Büyük Ayı, Küçük Ayı;


3. Katlı jeografik terminneri: Kara deniz, Ak deniz, Karpat bayırları, Varna koltuğu, Poyrazdakı Buzlu okean, Altay bayırları;

4.Ayozlu adlar, angıların strukturasında laflar Ay hem Sveti var: Ay Petri, Ay Vasili, Ay Yordan, Sveti Ivan;

5. Devletlerin, bölgelerin ofiţial adları, organnarın, devlet kuruluşlarının ofiţial adları: Gagouz Yeri (Bölgesi), Birleşik Amerika Devletleri, Birleşik Arap Emiratları, Hong Kong, Güney Afrika, Moldova Respublikanın Üüretim hem Gençlik Bakannığı, Komrat Devlet Üniversitesi, Ekonomika Fakültesi, Kişinău Devlet Pedagojik Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Türkiye Büyükelçiliyi.

Çizi aşırı

1.Çiftli hem bir mâna açıklayan laf birleşmeleri: ana-boba, karı-koca; aaret-ana

2. Çift sinonim ya da antonim idiomatik lafları: çaarış-baarış, kurt-kuş, yaamur-çamur, bayır-çayır, bayır-tepä;

3.Katlı mitolojik hem masaldan personajların adları: Kelcä-Külcä, Cadı-Babusu, Dünya-Güzeli, Topal-Şeytan, Suuk-Ana, Kara-Arap, Cuma-Babusu;

4.Katlı toponimik adları: Çadır-Lunga, Çukur-Mincir, Satılık-Hacı.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

Следующие Предыдущие Главная страница

Blogger Template by Blogcrowds