ÖNSÖZ

Gagouz dili blog'una HOŞ GELDINIZ!

Bu site okul hem universite üüredicilerinä, üürencilerä, studentlerä deyni kuruldu. Umut ederim, ki verili informaţia faydalı olur.

вторник, 7 июня 2011 г.

Protoierey-profesor Mihail Çakır




Protoierey-profesor, aydınnadıcı, kiyatçı M.Çakır Çadır-Lungada çiçek ayının 27-dä 1861 yılda klisä çalgıcının Mihail V. Çakır΄ın  aylesindä duudu.
M.Çakır΄ın kökleri eski gagouz dinastiasından çekiler. Çakır dinastiası Balkandan Kavarnadan, taa XVIII as. gelişer.
XVIII as. ortasında rus-türk cengin hem dä religia tutumnarın beterinä Todur hem Vasiliy Çakır Romanya topraklarına, diyil uzak Ploeşt kasabasından, göçtülär.  Burada intelektual romun insannarınnan baalantı kurărlar, dili üürenerlär, sora da 1790 yılda Besarabiaya göçerlär.
 M.Çakır Çadır-Lungada okulu başarıp,  Kişinăuda gimnaziada üürener. 1881-dä Teolojik Seminariasını başarăr, neredä teologia, gramatika, poetika, retorika, logika, filosofia, jeografia, istoria, matematika, latin, grek, rus, alman, fransız, molduvan dilleri üürenilärdi.
Başardıktan sora, Seminariada üüredici olarak çalışăr, religiayı, matematikayı, geografiayı, paleografiayı, grekçä hem rusça derslerini okuyăr.
1884 yılda M.Çakır  preot seçildi da, ilkin, Seminarianın klisesindä çalıştı, sora da Mazaraki klisesindä, Kişinăuda. Gerçek bir intelectual olarak, besarabia ruhunda terbiedili hem milletçi, kendi yaşamasını hem işlerini gagouzları hem bulgarları aydınnatmak için adăr.  1896-da Rusiadakı Üüretim Bakannığına dilekçä yazăr da kiyatları molduvan hem gagouz dilindä tiparlamak izin kabul eder. M.Çakır  kazandı, ki klisedä slujbalar ana dilindä geçsinnär. Hem dä kayıllık kabul etti, ki din kiyatları gagouz dilindä tiparlansınnar. Liturgiayı gagouz hem bulgar dillerinä çevirer.
M.Çakır  tercümennik hem Besarabiadakı gagouzların bilgilerini aydınnatmak için Özel Komisia Başı olarak çalıştı, 20 yıldan ziyedä Eparhial Okulların üstünä Judeţ Konsilium Başıydı; Eparhial Tipografianın öndericisiydi; Besarabiadakı klisä okullarının revizoru; biblioteka zaametçisi dä olarak çalıştı h.b. Klisä okullarının, bibliotekalarının, tipografialarının açılmasına büyük kuvet koydu.
1904 yılda gagouz dilindä ilk gazeta tiparlanăr. M.Çakır klisä kiyatlarını gagouz dilinä çevirdi, okul kiyatlarını yazdı, istoria, etnografia, folklor, lexikografia h.b işleri tipardan çıkardı.
M.Çakır΄ın tiparlandığı işleri:
„Molduvan dili kiyadı” (1900);
„Rus-molduvan laflığı” (1907);
„Mulduvannara rus dilini üürenmek için yardımcı, gramatikadan bilgilärlän” (1911);
„Iserlia küyünün istoriası, jud.Akkerman” (1892), monografia;
„Molduvan dilinin kısa gramatikası”;
„Okuma kiyadı”;
„Rus dilini kendi başına üürenmek”
„Bucoavna” (rus-molduvan alfabesi)
„Iserlia küydeki bulgarların Krăçun türküleri” (1894);
„Gagouzların kökleri” („Viaţa Basarabiei” dergisi, 1933, 1934);
„Besarbiadakı gagouzların istoriası” (gagouz dilindä, „Viaţa Basarabiei” dergisi, 1934);
„Gagouzların moralı” („Viaţa Basarabiei” dergisi, 1935);
„Gagouzların düün adetleri” h.b.
Gagouz dilinä çevirdi:
„Eski hem Eni Baalantının Ayozlu istoriası”;
„Klisenin istoriası”;
Evangelia; Psaltır; Çasoslov; Akafist; Liturgia; Dua kiyadı gagouzlar için; h.b.
Aydınnadıcımız M.Çakır  taa bir sayımnı kiyat tiparladı: „Gagouzça (türkçä)-molduvanca laflık”, angısı fevralda 1938 yılda tipardan çıktı. Autor ilk gagouz-romun lexikografı sayılăr.  Bu sözlüyün paasızlığı te onda, ki gagouzlara romun dilini üürenmäğä yardım eder.

Dergidä „Епархиальные новости” M.Çakır  bir kaç artikol tiparladı:
«Памяти Викторина Федоровича Колыбелина, преподавателя Кишиневского духовного мужского училища», 1895, VI, 198. Речь священника Михаила Чиакира.
«Протойерей Василий Федорович Синевич». Священник Михаил Чиакир, 1901, IX, 209.
«Памяти смотрителя Кишинвского духовного мужского училища, статского советника Макария Ив.Епуре». Священник Михаил Чиакир, 1903, XXIII, 615.
«Освещение храма при Кишиневском мужском духовном училище». Священник Михаил Чиакир, 1902, XXII, 509.
«Торжество закладки храма на станции Юго-Зап. Железной дороги Унгень». Св.М.Чиакир, 1903, XIX, 108.
«Открытие Комратской церковно-приходской школы». 1889, IV, 163.
Ünlü kiyatçının hem aydınnadıcının M. Çakır΄ın  çoyu sayımnı yazılarından romun hem gagouz halklarına adanmış bilim argumentlerini, informaţiaları, fikirleri esap alărız.  
„Molduvanca sözlük rus dilindä konuşan insannara lâzımdır, angıları Basarabiada çalışărlar, ki taa tez molduvan dilini üürensinnär”.
„Latin grafikası hem romun dilinä, hem dä gagouz dilinä uygundur”, - M.Çakır  N.Kostenko΄ya söylärdi (poet).
„Besarabialı Gagouzların istoriası” kiyadından urgulayabiliriz:
„Gagouzlar türk (oğuz) soyundan çekilerlär. Rus-türk cengin beterinä gagouzlar Balkandan Besarabia topraklarına göçmüşlär. Hemen Besarabiaya varmarmışlar, ama romun teritoriasında, Dobrucada hem Munteniada, erleşärmişlär, taa 1804 yıllarda”.
„Neredä dä yaşamărlar gagouzlar, hristian dinini tutărlar, gagouzlar dinci hem inancıdır.”
„Romun okullarında gagouzlar kendilerini iyi taraftan gösterdilär. Çoyu preot, üüredici injiner, askerci hem başka zannaatlar kazandılar. Inanărım, ki gagouzların kulturası ilerlenecek.”
„Çünkü gagouzlar kliselerdä slujbayı slavon hem grek dillerindä seslärdilär, Ayoz Sinod΄a yalvardım, ki Klisä kiyatlarını gagouz dilindä tiparlayım izin versin.”
„Gagouzların kulturası kiyatların yardımınnan ilerlenecek.”
„Şimdi Ayozlu Evangeliayı latin grafikasında tiparlărım, çünkü gagouz dilinä latin grafikası en uygundur.”
„Gagouzların taa bir yalvarmasını yapayım çalıştım. Çok material topladım, araştırdım da gagouzların istoriasını romun, sora da gagouz dilindä tiparladım, ki gagouzlar kendi köklerini bilsinnär.”
M.Çakır - gagouzça yazının pioneridir. O ilkti, angısı çalıştı, ki gagouz yazısı hem çevirmeleri uygun olsunnar, da dedelerimizin yazısı kaybelmesin. M.Çakır religia textlerini gagouz dilinä grek hem slavon dilindän çevirdi.
Sözlüyün önsözündä autor yazăr: „ Şimdi, açan Guvern ister, ki hepisi insannar romun dilini bilsinnär, ama gagouzlarda bir dä sözlük yok, borcumu duyărım, ani bu sözlüyü yazmalıyım, da gagouzlara yardım etmeliyim dili üürensinnär ”
M.Çakır türk-oğuz soyundan çekilmesini gurur duyardı, bunu o kendi işlerindä argumentledi. Yannış, diyil bilim uurunda yapılmış gipotizalara karşı kalktı, ki gagouzlar türklenmiş bulgarlarmış.
M.Çakır΄ın aylesi: karısı – Irina, bobası – paraclit Mihail, anası – Ana, dädusu – preot Vasiliy, manisi – Ecaterina. M.Çakır΄ın altı çocuğu vardı: Makariy. 1884-cü yılda duudu. Sankt-Peterburgta juridik fakultesini başarăr. Rus imperatorluk bakannığında jurist işlemiş. Revoluţiadan sora bolşeviklär onu poyraz taraflarına kardırărlar. Oradan o dönmedi.
Mihail. 1886 –cı yılda duudu. Mihail askerci olmuş. Birinci dünya cengindä pay almış. Cengtän sora Besarabiaya döner. 1927-ci yılda roman yazăr „Karının teni” hem bir pyesa „Cenk dalgaları” (1929) Sibirä kaldırmalıydı. Stalin öldüktän sora döner evä. Bitki yıllarını zor geçirer da fukaralıkta öldü.
Todur 1888-ci yılda duudu. Varşava universitesindä filolojik hem jeografik fakultesini başarăr. Kişinev liseyindä üüredici çalışmış. Ihtiärlığını Bukureşttä geçirmiş, orada da geçinmiş. Nikolay 1890-cu yılda duudu. Ruh seminariasını bitirer, sora da Kievda Teologia fakultesini başarăr. Kıpçak küyü klisesindä izmet eder. 1947-dä geçiner. Aleksandr 1892-cu yılda duudu. Ruh seminariasını bitirer. Sora da Yaş universitesini juridik fakultesini başarăr. Sonunku uşağı iki yaşında öldü.
            Mihail Çakır sentäbrinin 8-dä 1938-ci yılda geçindi, 77 yaşında, kendi evindä. Gömülü Kişinevdä Armän mezarlığında. Çadırda ona bir anmak taşı kaldırıldı. Kişinevdä Mihail Çakır΄ın adına biblioteka açıktır.
            Bu büyük anılmış adamı, gagouzu lâzım unutmayalım, mezarına çiçek getirelim. Onun nasaatlarını tamamnayalım.

Kaynaklar: Dionisie Tanasoglu – Protoiereul-profesor Mihail Chiachir. 135 ani de la naştere. Luminătorul, 1996;
S.Bulgar.  Ay Boba Mihail Çakır. Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din. Chişinău, 2007.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

понедельник, 25 апреля 2011 г.

Dersä analiz yapmak isteyişleri


1. Organizatorik etapı / aktuallamak
1. Üüredici eni temanın niyetlerin  hem önceki materialın aralarında baalantı yaptı mı? Cuvap pozitiv saydı, nicä?
     -  üürencilerä önceki üürenilmiş temayı kullansınnar ya da tekrarlasınnar teklif edip
    -  dikatin çekilmesi sınaşların, türlü metodların, didaktik oyunnarın yardımınnan h.b.
    - başka variantlar
2. Eni temaya giriş
2. Üürencileri eni temaya konsentre edäbildi mi? Cuvap pozitiv saydı, nicä?
   - vizual materialın yardımınnan
   - soruşların yardımınnan
   - bir situaţianın yazdırılması
   - şaka / oluş annadıldı
   - başka variantlar
3. Üüredici dersin niyetlerini belli etti mi? Nicä?
    - niyetleri haberleyip
    - urgulayıp dersin niyetlerinin  lâzımnığını yaşamakta da
    - variantlar
3. Ei temanın verilmesi
4. Üüredici eni informaţiaylan üürencilerin bilgilerini zenginneti mi? Nicä?
    -  didaktik materialını / resimneri kullanıp
    -  yazdırmak ya da açıklamak yolunnan
    - soruşların yardımınnan
    - variantlar
5. Eni materialın kullanılması için üüredici model / örnek teklif etti mi? Nicä?
   - örneklär teklif edildi
   - önemli momentlär urgulandı
   - variantlar
6. Ki geçmäğä dersin başka etapına, üüredici üürencilerin bilgilerini kantarladı mı? Nicä?
   - soruşların yardımınnan, angıları non-verbal cuvap ister (el, kafa jestleri)
   - gözedip klası, yaklaşıp her bir üürenciyä da kontrol edip
   - üürencilär soruşları cuvaplasınnanr teklif edip, individual
    - variantlar
4. Kullanmak etapı
1. Eni bilgileri kullanmağa deyni uygunnuk teklif edildi mi?­ Nicä?
    - didaktik materialının yardımınnan, angısı üürenmek proţesini kolaylaştırăr
    - grupta iş, çiftä iş
    - türlü metodların, çalımnarın yardımınnan (sözlü, auditiv, yazılı)
    - variantlar
2. Üürencilerin işini önderäbildi mi?  Nicä?
   - üürencileri göz altında tutup
   - grupta iş ya da individual iş kullanıp
   - klasta gezip hem gözedip
    - variantlar
3. Feedback′ın geçirilmesi gerçeklendi mi? Nicä?
   - dooru cuvapları teklif edip
   - üürencilerdän dooru cuvap isteyip
   - dooru cuvap hepisi üürencilerdän isteyip, ki başka-başka bakışları, fikirleri identifikaţialamağa
   - variantlar
5. Kaviletmek etapı
4. Üüredici dersin niyetlerinin gerçeklenmesini  kantarladı mı­? Nicä?
   - yazılı sınaş teklif edip
   - testin yardımınnan
   - eni  kazanılmış bilgileri hem becermekleri praktikada kullanıp
   - variantlar
6. Çıkışların geçirilmesi
5. Eni materialı bir situaţiada kullanmağa teklif edildi mi? Faydalı mı üürencilerin real yaşamasında? Nicä?
   - soruşların yardımınnan
   - teklif edip, ki üürencilär bir kaç text evdä kursun
   - üürencilerä teklif edip, kendi fikirlerini, bakışlarını açıklasın
   - başka variantlar.


При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

Okul kiyadı

Okul kiyadı nedir?
Okul kiyadının rolu/ eri üürenmek-üüretmek proţesindä.

      Okul kiyadı, ofiţial dokumentidir, angısı okul kurrikulum’unun niyetlerini ilerleder hem konkretize eder, bilgilerin hem becermeklerin sistem uurunda türlü operaţional didaltik birciklerinin yardımınnan kazanılmasını saalăr: ünitelär (bölümnär), ders grupları h.b. (S.Kristea „Pedagojik terminnär sözlüyü”).

     Okul kiyadı, didaktik instrumentidir, ki üürenmek-üüretmek proţesini ilinnetmek için, üürenciyä deyni tiparlanmıştır. (G.Roegiers).


Okul kiyadının funkţiaları G.Roegiers’ä görä
  •      Bilgi vermek funkţiası
  •    Becermeklerin hem kompetenţianın kurulmasını saalăr
  •      Bilgileri kaviletmek funkţiası
  •     Bilgileri kantarlamak funkţiası
  •      Becermeklerin kullanılması, aplikativ funkţiası
  •     Kultural hem sosyal terbi etmek funkţiası
Didaktik      üçköşeliyinin       açıklanması
bilgilär - üürenci - üüredici
  • Okulda verilän bilgilär, bilim bilgilerindän başkalanărlar (bilim informaţiasını
didaktik uuruna geçirmek lâzımdır).
  • Okul kiyadı didaktik üç köşeliyini lâzım bütünneştirsin
Okul kiyadının dört funkţiası üürediciya deyni.

1.    üüredici – bilgi
En iyi üüredici hepisi bilim bilgilerinä saabi olamaz: teoretik, praktik h.b.
Bu üzerä, ürenciyä mi, üürediciyä mi deyni, okul kiyadı genel bilim funkţiasını lâzım teklif etsin. Okul kiyatlarını kuran autorlar bilim bilgilerinä saabi olmalı.

2.    üürenci – bilgi
Üürenci ne kadar taa kolay bilim bilgilerini kabul etmeli. Okul kiyadı türlü becermeklerin kazanılması için metodlar teklif etmeli. Okul kiyatlarını kuran autorlar pedagojik bilgilerinä saabi olmalı.

3.    üüredici – üürenci
Okul kiyadı üürediciya, üürencinin önündä bulunup, yardım etmeli: nicä dersleri organize etsin, ki üürenmeyi uygunnaştırsın, başka laflarlan, üürenmek-üüretmek proţesini organize etsin.

4.    Kazanılmış bilgileri kantarlamak
Nicä okul kiyadının yardımınnan üürencilerin bilgilerini kantarlayalım.
Üürenciyi kantarlamağa kolay diyildir. Bu bir zor proţestir.
Hepisini yukarıda söylenmişleri üüredicinin kiyadı (kılavuz) lâzım ilerletsin.
Kılavuz iyidir, açan:
-         üürediciya derslerä iyi hazırlanmağa yardım eder.

Üüredicinin hakı var:
  •      Alternativ kiyatları kullansın
  •    Personal (özel) kiyatlarını, informaţiasını kullansın
N.B. Kiyat kurrikulumun baş ideasını lâzım realize etsin.
Okul kiyadı kullanılăr:
  •    Düşünceli
  •      Seçmeli
N.B. Üüredici kiyadın algoritmini diyiştiräbilir, ama argumentli.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

суббота, 26 февраля 2011 г.

Gagouz dilinin lexikası

Gagouz dilinin lexikası. Lexikanın zenginnenmek yolları.

Lexika (gr. lexis – laf hem lexikon – vokabular, laflık, sözlük) – dilin hepisi lafları , bütün vokabuları, ya da bir dialektin, ya bir yazıcının yaratmasının lexikası.
            Her bir insan toplumunun istoriası hem ilerlenmek (gelişmek) formaları, bir büyük ölçüdä laflarda fixaţialanăr, angılarından dilin lexikal altın hazinesi kuruludur. Dilin lexikası, var kolay söyleyelim ki, sosyal oluşlarını aynalăr, halk ta dilin saabisidir, dili yaşamasında kullanăr, zenginneder, evladboylarına  bir baaşış olarak verer. Gagouz dilinin lexikasında halkın istorik evoluţiası etapları, kontaktları, ilişkileri, etkileri aynanılăr, ana dilimizin orijinal fondunun üstünä (oğuz-türk fondu) geldilär.
            Gagouz dilinin dä, nicä hepisinin oğuz –türk dillerinin, en eski derindän laflar katı oğuz lafları katıdır, oğuz dedelerin dilindän kalma katıdır. Bu laflar dilimizdä en çoktur. Onnar en eski zamannardan gelerlär, eski eradan taa – Altay hem Orta Asia meydannarından, halk laf etmesindän, folklor yaratmalarından, mitolojik legendalarından, dastannardan (“Oğuz  Kağan”, “Ergenekon”, “Dede Korkut” h.b.) hem yazılı oğuz – türk dilindä runi textlerindän, Kaşgarlı Mahmudun hem Balasagunlu Yusifin yazılarından, sora Balkannarda da sözlü hem yazılı  işlendirilmiş. Bu lexikal fondumuz pek zengindir. Büün dä var hepisi oğuz lafları, ani başka da türk dili aylelerindä karşı geleriz, yabancı laflardan başka.
            Gagouz dilinin lexikası bir sayımnı argument gagouz dilinin oğuz-türk dili aylesinin bir dalı olmasını gösterer.
            O eski oğuz türkçesi pek az başkalanmış da şindi dä bir dil oğuz türkçesi kullanılăr, sade o kadar diyişilmeklär olmuş, ani biz, gagouzlar, çok arab hem farsi laflarını annayamărız, başkaları da bizim gagouzçamızda slav, romın, urum hem başka lafları annayamărlar. Bu din hem devlet komşuluk faktorlarından gelişer.
            Başka bir argument, bir nişan gagouz dilinin türk dillerindän biri olduğunu gagouz dilinin infinitiv forması gösterer. Taa Yunus Emre eserlerindä, şiirlerindä XI asirlerdän bu infinitiv formasınnan karşı geleriz, angısı başka türkçelerdä artık formasını diyiştirmiş:

Ben gelmedim dava için
      Benim isim sevi için
Dostum evi gönüllerdir
    Gönüller yapmağa geldim
(Yunus Emre “Güldeste”)
                              
            Bir dilin lexikası halkların arasında kontaktları, ilişkileri bütün dilin istoriasında aynalăr, ne soy etkiliklär başka halklardan geçirilmiş. Çok dooru söylener, ki dillerin istoriası bir halkın lexikal biografiasıdır, haliz bir istorik ilişkilär aynası halkların hem dillerin arasında olăr.
            Zamandaş dilin lexikal sistemini istorik gelişmek tarafından analize edärkän, var nasıl çok variantlı etimolojik kaynaklarını görelim. Bu takım, bütün dünyada yok nasıl bir dä dil bulalım, angısı etimolojik bakışından monokolor karakterindä kalsın. 
             Lexikanın etimolojik araştırmaları dilin asirlär uzunnuğunda gösterildi, ki gagouz dili çok sıkı baalantılarda te o halklarlan bulundu, angılarınnan komşuluk etmişti. Ama bu ödünç laflardan dilin kendi katları da var.
            Senselä dillerin genealojik araştırılmasında komun lingvistik elementlerini göräbiliriz, bir türlü elementlär ya hepisi, ya bir kaç senselä dillerin arasında. Bu takım, var nasıl görelim, ki bir temel dil varmış – oğuz-türk dili, angısı başka oğuz-türk dillerini beslemiş: azeri, türk, tacik, başkurt, türkmen h.b.
Geneza üzerindän lexikamız üç etimolojik katlarına bölüner: 1) dedelerdän plast (temel ana-kök dildän); 2) kurulu ortak laflardan laflar (kalaba – kalaba-lık); 3) yabancı laflar.

            Ilk plasttemel plastıAna-kök oğuz dilindän laflar. Onnarın en çoyu hepisindä oğuz-türk dillerindä büün dä var: baş, göz, aaz (ağız), kulak, kol, burnu, diş, göbek, et, süt, ot, aaç (ağıç), gün, ak, kara, gök, at, sığır, inek, koyun, kuzu, kuş, kan, kuyruk, daa (dağa), taş, toprak, su, göl, deniz, tuz, üç, dört, beş, sekiz, dokuz (tokuz), altmış, etmiş (yetmiş), üz, on, yaa (yağı), yuurt (öğurt), yımırta (yumurta), balık, dil, dudak, kaş, buvaz, baldır, damar, el, bel, saç, sakal, bıyık, toz, böbrek, kül, kurt, er (yer), yurtluk, yuva, keçi, dana, düvä, sap, saman, em, alma, aslan, eşek, katır, domuz, erkek, dişi, kişi, kız, olan, kış, yaz, yıl, gecä, kul, düvä, gümüş, bakır, demir, taş, kardaş, bacanak, kök, dal, salkım, meşä, yaamur (yağmur) h.b.
            Bunnar hepisi oğuz-türk laflarımız kalan oğuz-türk senselerindän komun laflarıdır. Onnar çoktur – hepisi ana oğuzçamızdan kaldıklarını açık göreriz. 
            Ikinci laflar plastı:
Sufixli kurulu ortak laflardan: baş – başlık – başkan; göz – gözlükgözetici; kül – küllük – külcü; alma – almalık; kardaş – kardaşlık; süt – sütläş (sütlü aş) – sufixli laflar taa çoktur.
   Yabancı laflar plastı – eski ana oğuz dilindän gelennär: moğolcadan (Altayda), nicä: kavurma - kavurga΄ dan;  
çincedän (Altayda, sora da Osmanlı Devletindä, XI – XIX as.), nicä: inci (perlă);  
farsçadan (Asiada), nicä: çeltik, pilaf, ateş, ambar, arzu, ayna, azarlamak, kiyat, azar, lâf, kafadar h.b. (Onnar sikçadır hem alıştılar, bizim oldular, oğuz lafları gibi, onnarın erinä kendi laflarımız yok); nicä dä arapçadan – hep Asiadan, sora da Balkannarda Osman dili arapçaları: ailâ, aza, astar, ikram, zeytin, ruh, mezar, duva, betfa, tükän, fal, tapkır (boş er, düyülmüş), fakir, fayda, hak (dooruluk, aslı), Allah h.b.; grekçedän dä – Balkannarda: stavro (kruça, rom.), ayoz, ayazma, ikona, evangelie, diakon, (popaz yardımcısı), arhangel (ayozların taa büyüyü), dafin yaprağı, klisä, makar (baalayıcı), ay (sveti, slav.), vaatiz, yortu, Panaiya, steonoz, anahtar, anteri, karanfil (çiçek), keremet, horu, fidan, panair, papur, amvon (klisä içindä), liturgie, monah, Todur, Tanas (ölmäz), Andrey (girgin), Ancela (ayoz), moneda, biblia (gr.-lat.), sabun, martor, amin, arvona (pay), organ, tipar, zaa (kolçuga), kalup, kandilä – hepisi bizim oldular; 
eni laflar: atom,  portokal, fila, zodia, spital, tayfas (lafa durmağa), sırma  h.b.;  
eski slavoncadan – Balkannarda: babu, dädu, kolaç, kosa, kumătru, lelü, bulü, kiraţa, kaku, batü, prost, Rada, Mirçu, Donçi, Görgi, slănina, dalta, puluk, borna, skoba, struna, tırnakop (bolg.), pleava, pırlog, (sürülmedik er), çete, taliga (polonez), molia, payacak (sırb.), trıntor, măslin, morkova, hrean, otava (tarla otu – bolg.), bolohan, movila, peştera, hırtop, ba, da h.b.; 
romıncadan - părălia, furkuliţa, mamaliga, boyar, guşa, motan, kotey, moşu; Giţa, Läna, Kostika, Petrika h.b.; 
macarcadan hotar (mac. – rom.), marfa, vama h.b.

Vokabuların zenginnenmek yolları
Nicä bileriz, vokabular, dil halkın varlığıdır; ne kadar dil zengindir, geniştir, o kadar taa varlıklıdır halk, angısı o dilä saabidir. Istoriayca asirlär uzunnuğunda bizim halkımızın başka-başka halklarlan baalantıları vardır. Bu elbet, çünkü başka halklarlan, devletlärlän komşuluk edip, ekonomik, sosyal, politik, kultural uurlarında da zenginnener.
            Bu takım, ondan da lexikamız başka dillerdän laflarlan beslendi – ödünç laflarlan. Halkların hem dillerin aralarında istorik ilişkileri belli oldu: bu fenomen karakteristiktir dillerin gelişmesindä. Lafların bir dildän başka dilä geçmesi türlü fenomennerin, akţiaların, eni annakların (neologizmalar), angıları dilin gelişmesinnän barabar peyda olăr, adlamak niyetinnän annaştırılăr. Bir obiekt ya da annak geçärsä bir halktan başka halka, onnunnan barabar laf ta, adlayan o obiekti ya da annağı, geçer.
1)      Vokabuların dışyankı zenginnenmek yolu.
Alma laflar dilin fonetik hem gramatikal normalarını saalărlar, eni dilin alfabetinä adaptaţialanărlar, deyecez:
Lak – boya (gag.) – alman dilindän Lack, miting – eng. meeting, fantazia – gr. phantasia
Alma lafların sayısına öylä denän exotizmalar girerlär (gr. exotikos) – laflar angıları halkın, devletin naţional speţifikasını göstererlär.
Bu sıraya girerlär:
-monetaların adları: dinar (yugoslav), dolar (amerikan) , peso (spaniol) h.b.;
-zanaatların adları: jurnalist, spiker h.b.,
-oyunnarın, muzikal instrumentlerin adları: kostaniete (span.), tarantela, nay;
-naţional kostum adları: sarafan (rus), sari (indi), h.b.,
-imeklerin, içmeklerin adları: puding (engl.), whisky (engl.);
-flora-fauna adları: baobab, banan, pantera h.b.
Başka durumnar var, açan alma laf korumăr gelmä dilinin gramatikal normalarını, diyişilmäz kalıp. Böylä lafların sırasına öylä denän „ţitata lafları” – expresialar, ani hiç bir dä dildä diyişilmerlär, forması öylä nicä orijinal dilindä kalăr: inkognito (saklayan kendi haliz adını), nonsens (maanasız laf etmek), alter ego (bir başkasınnan tıpkı benzeyän insan), perpetuum mobile (sonsuz işlemdä bulunan mekanik sistemi). Diyişilmäz alma lafların sayısına taa laablar da girerlär: Baudoin de Courtenay, William Shakespeare, V.Hugo h.b.
2)      Içyankı.
Alma laflardan karä dil kendi vokabularını zenginnetmek için başka da yolları kullanăr. Bu yol dilin içindä olăr, diyil almak yolunnan, ama polisemantizm, sinonimia, omonimia, antonimia yollarınnan.
Polisemantizm hem monosemantizm
Laf etmek proţesindä her bir lexikal birciyin bir maanası vardır, ama başka-başka kontextlerdä hep o laf var nasıl türlü semantik önemliyini kabul etsin, deyecez:
Başım arăr, başım arăr
Ya ban pazara varayım,
Al fes başıma alayım.... (Folklor)
Baş – insanın başı, kafası;
Panayıra gittim bir baş laana aldım.
Baş – bir laana başı, bir tanä (e);
Devlet başı insanın yaşamasını elindä tutmalıdır.
Baş – önderici.
Lexikanın karakteristikli tarafı türlü-türlü kontextlerdä başka-başka maanaları, angıları dilin istorik gelişmesinin uzunnuğunda peyda olărlar. Bu fenomenä polisemantizm deniler. Polisemantizmanın çerçevesindä laf  kendi mânasını genişleder, deyecez:
Beygir hızlı gider.
Ihtiär yayan gider.
Oglan beygirdä atlı gider.
Bu cümlelerdä işlik „gitmäğä” – „erini diyiştirmek” mânasını kabul eder.
Olicik okula taa gitmedi (ziyaret etmäğä);
Saatim (saadım) artık gitmer. (işlämerlär);
Yaşamamda hepisi iyi gider. (kısmetliyim);
Kimin-sä ardına gitmäğä (izlemäğä).
Monosemantik laflar taa çoyu bilim terminneridir. Monosemantik lafları türlü tematik sferalarını kaplărlar: lingvistik annakları, aaçların, botanik annakları, bilim terminneri h.b.: morfem, ampiçilin, kosmos h.b.

Omonimnär
Omonimnär (omolexilär) – eterosemantalar – (gr. hethero – başka-başka + semantalar – maanalılar). – bir formalı laflar, ama başka-başka maanalarlan, angıların material (sonor) aspektleri bir (omolex – bir laf), semantikaları (ideal aspektleri) başka-başka: acı (dad) – acı (duygu). Omonim laflar polisemantik diyil, zerä eni maana göstererlär.
            Omonim laflar biri birinä baalı diyildirlär, onnar kendi başındadır (baamsızdır, independent). Omonimiayaı polisemiaylan bir saymağa düşmer.

Yaşlı (I-II)
Yaşlı I nış.  Yaşı ilerlenmiş, ihtiär.
Yaşlı II nış. (göz için)  Yaşlan dolmuş, sulanmış.
Top (I-II)
Top I adl. Oyun için yapılan, kauçuktan yapılmış, tombarlak obyekt.
Top II adl. Bitki baalamı (Bir top çiçek)

Sıklık (I-II)
Sıklık I adl. Dudakların burulmasınnan yada parmaan dil üzerinä getirilmesinnän çıkarılan keskin ses.
Sıklık II adl. 1. Az aralık var. 2. Kalabalık.


Sinonimnär
Sinonimnär (omosemantalar – gr. homos – bir takım, bir türlü) – o laflar, angıların expresiv planı (forması) başka-başkadır, ama içindekilik planı (maanası, semantikası) birdir, ya da yakın birdir. Bir lafın maanasını başka laf ta gösterärsä (sayımnarsa), o zaman bu başka laf ilkinkisinä omosemant olăr (sinonim – gr. synōnymos – bir adlı). Bu takım, sinonimia expresiv planında bütün opoziţiadır (kimär kerä birär manayca da): gitmäğä – varmağa, korkmaksakınmak, ölmek – geçinmek, çeketmek – başlamak. Sinonimiaya diyil sade laflar girer, ama demeklär dä: ateş etmäğä – tutuşturmağa, esaba gelmäğä – annaşmağa, uymağa, esabıma gelmedi – beenmedim, akılımdan çıktı – unuttum h.b. Sinonimnär taa zengin, şıralı sözümüzü yapărlar:
Gitmäğä – varmağa
1.      Evdä kimsey yoktu, hepisi küy merkezinä gitmişlär.
2.      Ya bän pazara varayım
Al fes başıma alayım  (Folklor)
Ak – biyaz
1.      Tazä ikanmış ak çamaşırlar güneştä gözünü yakardılar.
2.      Biyaz kaar üstündä sade bir kaç iz vardı.
At – beygir, yahnı – et – lokma, senselä – hısım, ayak – bacak, baş – kafa h.b.
Antonim
Antonimnär (antisemantalar) – gr. anti – karşı + onyma – ad +semanta) – laflar, angıları semantik (maanayca) biri birinä diametral karşıdır (kontrast): küçük – büyük, sabahavşam, gözäl – çirkin, burası – orası, iyilik – fenalık,  islâ – fena,  çetin – yımışak, haşlak – suuk,  erken – geç; saalık – hastalık, cenk – usluluk, yaz – kış, üülen – poyraz, yukarısı – aşaası, gündüz – gecä; işlemäğä – dinnenmäğä, sevmäğä – kinnemäğä, hatırlamağa – aşaalamağa, sevinmäğä – kahırlanmağa, açmağa – kapamağa, gelmäğä – gitmäğä.
Bu laf çiftleri (parasemantalar) semantik opoziţiasında bulunărlar (ilişkilidirlär), formaları da başka-başkadır. Var ama kimi laflar, angılarına karşı sayımnıklar – antonimnär bulunmărlar, nicä laflara yazal, kiyat, duvar, masa, yazmağa, ya da kimi kromatik nışannıklara nicä sarı, eşil oranj, mavi.
           
Göreriz, ki gagouz dilinin vokabularını diyil sade ana oğuz lafları kurăr, ama alma laflar da başka dillerdän, angıları çok uygun gagouz dilinin sisteminä erleştirlär, da işlenerlär, kullanılărlar nicä kendi laflarımız (babu, dädu, mezar h.b.). Gagouz dili çok zengin bir dildir, angısı sinonimnärlän, antonimnärlän, omonimnärlän doludur. Laflar, angıları zenginnetmek proţesindä pay alărlar, bir geniş lexikal uurunu kurărlar.

The article Lexis of the Gagausian language. Ways of enriching Gagausian vocabulary corroborates the fact that the Gagausian language belongs to the Oguzo-Turkic group of languages. The proof of it finds its reflection in the lexical structure of the Turkic languages.
Gagausian lexic contains a great number of Ogusian words. The form of the verb infinitive can illustrate that: e.g. almağa, gitmäğä.
This form of the infinitive is traceable to the 12-13 cc. They are met in the poems by Yunus Emre.
The work is rich in the examples proving the above said. According to turgologists investigations the vocabulary of the Gagausian language consists of  three layers:
1.      words of Ogusian origin.
2.      words formed by means of derivation.
3.      borrowings.
To conclude it all, Gagausian language vocabulary is formed not only by Ogusian words but also borrow ings which are connected mainly with the lexical system of the Gagausian language.
Gagausian is a very rich language, which is abundant in synonyms, antonyms, homonyms. The words that are involved in the process of language enrichment, form a broad lexical level.


При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

воскресенье, 13 февраля 2011 г.

Sevgililär günü

Her yılın, küçük ayının 14-dä, çoyu memleketlerdä Sevgililär günü ya da Valentin günü kutlanăr. Bu istoria çok romantiklidir. Bu yortu, bir din adamının adını taşıyăr – Valentin. Roma dinsiz insannarı Valentin΄i ölüm cesasına ettiler. Eni eranın III asirindä 269 yılda Roma imperatoru Klaudius II kararladı, ki adam evlenämäz, çünkü evlenmek ayleyä baalattırır. Klaudius sayardı, ki adam iyi askerci olmalı, hem Romayı duşmannardan korumalı. Genç hristian Valentin imperatorun kararını esaba almadı, da sevgilileri saklı steonoz edärdi. Bunu işidip, imperator kızdı da Valentin΄i zındana saklamak izin verdi, sora da öldürmek. Valentin zından bakıcının kızına küçük mektuplar yazardı. Gençlerin arasında sevda duygusu uyandı. Ceza günündä, fevralın 14-dä 270 yılında, dolu sevgiylän son mektubunu kıza gönderdi. Kiyat, çok kısa bir haberlän, Valentin΄dän.
Valentin΄in külünü Ayoz Praksidis klisesindä, Romada, gömdülär, giriş kapularını „Valentin kapuları” adladılar. Bir vakıttan sora, klisä ona Ayoz adını verdi.
Istoriadan biliner, ki Sevgililär gününün kutlanması XV asirdän çekiler. 1415 yılda bir genç olan Orleans΄tän gelärkän, Aginkourt düyüşündä yakalandı, da uzun zamana Londra zındanına atıldı. Oradan karısına üzlärcä sevgi poemleri yazdı, angılarına velentin denildi. Sevgilinä kiyat göndermek, bu istoriaylan baalıdır. Şindiki zamannarda, bu adamın on altı sevgi kiyadını Britanik Muzesindä görmek kolayı vardır.
200 yıldan sora, Frans kralının, Henrik II, kızı, Velentin gününün adına, bal verer. Balda her bir kız kendi sevgilisindän çiçek kableder. Valentin günündä çiçeklän kutlamak sevgililerin arasında bir tradiţia oldu. Başka haberlerä görä biliner, ki çiçek baaşlamak tradiţiası Louis XIV (Fransa΄ın kralı, 1643-1715) fevralın 14-dä Maria-Antuaneta΄ya bir buket gül baaşladı. Antik legendasına görä biliner, ki kırmızı renktä gül Afrodita yardımınnan peydalandı. Düyüştä yaralanmış sevgilisinä, Adonis΄ä, alatlayarak, biyaz gül gümesinä basăr da onun kanı biyaz gülü kırmızı renginä boyăr.
Bu yortunun en önemli simbolu, kalptir. Bir-kimseyä kalp baaşlamak, kendini doludan baaşlamak sayılır.
Sevgililär günüdä her bir memlekettä kendi tradiţiaları vardır. Angliada hem Fransada, fevralın 13, avşam üstü, genç oglannar kapununn basamaklarına baaşışları saklı koyărlar da yok olărlar. Kız , baaşış getireni, tanısın lâzımdır.
Sevgililär günüylän ilgili mesajı Yunus Emrenin şiirinnän kapatmak isterim.

Gelin tanış olalım
İşi kolay kılalım
Sevelim sevilelim
Dünya kimseye kalmaz



Yunus Emre, Türk ozanı (Sarıköy 1240-1320). Yunus Emrenin en güçlü çaarışı sevgiyä, annayışa, dayanışmaya hem barışadır. Edi üzyıldan uzun bir zaman öncä, Anadolu’nun lirik sesi Yunus Emre, insannığı aşka, sevgiya çaarardı.
















Sonunda da bir tatlılık yapılmasını vererim.
Bisküvi-kalp
Içindekilär: 200g kuvan balı
200g saaya
1/2 filcan şeker
biraz tuz
karanfil
rendelenmiş limon kabı
2 yımırta
400g un
Hazırlanması:
Balı saayalan katıp, kısık ateştä yısıdın. Ateştän alın, da şeker, tuz, karanfil, limon kabını hem yımırtayı katın. Sonunda unu ekleyin da hamuru karıştırın. Bisküviyi kalp şekilindä kesin. Tavaya saaya sürün hem un sepeleyin. Bisküvileri diyil pek kızgın fırında pişirin. Kalplär pişincä, sirobu hazırlayın.
Sirop: 1 yımırta biyazını 250g şeker pudrasınnan karıştırın. Sirobun bir payına çukundur suyunu ekleyin. Ikinci payına – morkuva suyunu ekleyin. Bisküvilerin üstünü yazın. 6-8 saada kurusun brakın.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

суббота, 5 февраля 2011 г.

ADLIK

ADLIK
Definiţia. Kendi başına diyişilän söz payına, obiektleri, natura fenomennerini, insanın iç duygularını adlayan, soruşlara Kim? Ne? cuvap edän ADLIK deniler.


Adlıkların klasifikaţiası

1. Strukturaya görä:
- Sadä: tefter, insan, kiyat, ot;
- Katlı: kızkardaş, ilkyaz; Kara deniz, Karpat bayırları; Kelcä-Külcä, Biyaz-Arap;
- Adlıklı lokuţialar (Laflar grupudur, angıları birliktä bir adlığın mânasını vererlär). Adlıklı lokuţialar taa sık işlikli lokuţiadan kurulărlar: aklına getirmek, esaba almak(lar)

2. Mânanın naturasına görä:
- Öz (öz adlıkları türlü obiektleri, fenomenneri adlăr, angıları unik, individual obiektleri gösterer. Büyük literaylan yazılărlar). Öz adlıkları gösterer:
a) insan adlarını: Nikolay Arabacı, Dionis Tanasoglu, Nikolay Baboglu, Mihay Eminescu;
b) kasabaların hem küylerin adları (toponimik): Beşalma, Kıpçak, Kiev, Kişinău, Moskova;
c) okeannarın, derelerin, göllerin adları: Kara deniz, Prut, Ak deniz, Poyrazdakı Buzlu okean;
ç) bayırların adları: Karpat bayırları, Ural bayırları;
d) kontinentlerin adları: Europa, Afrika, Asia, Australia;
e) devletlerin adları: Moldova, Rusia, Amerika, Ukraina;
f) fabrikaların, zavodların adları; „Bukuria”, „Topaz”, „Tigina” ;
g) kiyatların, gazetaların, dergilerin adları: roman „Uzun Kervan”, şiir toplumu „Akar Yıldız”, dergi „Sabaa Yıldızı”, gazeta „Ana Sözü”.
- Adetcä (adetçä adlıklar türlü obiektleri genel bakımından adlăr). Adetçä adlıklar küçük literaylan yazılăr. Adetçä adlıkları gösterer:
a) hayvan adları: beygir, köpek, maymun, aslan;
b) kuş adları: papagal, kaz, tauk;
c) aaçlar, otlar: meşä, armut aacı, biyaz kavak, pelin otu, susay, kuzu kulağı;
ç) çiçeklär: gül, feslen, papatya;
d) hafta günneri: pazar, pazertesi, çarşamba;
e) yıl zamannarı, ayllar: kış, yaz, ceviz ayı, orak ayı;
f) zanaatlar: üüredici, medik, injiner;
g) okul obiektleri: yazal, kalem, tefter;
h) diyilmäz (abstrakt) işlär: akıl, fikir, duygu, kahır, sevda h.b.

3. Cannı hem cansız adlıklar:
- cannı: yazıcı, resimci, üürenci; kedi, at, köpek; guguş, tarla kuşu, kırlangaç h.b.;
- cansız: tefter, masa, ekmek, yazal, gözlük h.b.



Katlı adlıkların ortografiası


Birerdä
1.Katlı adlıklar, angıları bellilikçi laf birleşmelerindän kuruludur hem bir mâna göstererlär: kızkardaş, günbatısı, içgüvelik, kabakulak (hastalık), ilkyaz, sütläş (sütlü aş (emek)), gündöndü, sivrisinek, üzbaşı, aslanaazı (çiçek), gözkapağı, ayakkabı, kırkayak, dişeti, akciğer, biyazciğer, akıldişi, akkavak, hastaevi, aşevi, belkemiyi, canevi, altyazı, başparmak, çalıkuşu, karacendem, aksakal, karasarılık (hastalık), karasu (göz hastalığı, katarakt), karadamar, karafatma (kara sırtlı bir soy böcek), karayaa (petrol), gülfatma, daakeçisi, kafatası, düzyazı, gökbilim (astronomia), gözakı, gözkapağı, gözaltı, önsöz, işbirliyi, karabiber, kireçtaşı, köpekbalığı, köpeküzümü, basımevi, yabandomuzu, karasevda, gökkuşağı, delikannı, eraltı, akılagetirmeklär h.b.

2.Kimi hafta günnerinin adları. Katlı adlığın bir payı kendi başına fonetik kullanılamaz.
pazartesi, cumartesi;

3.Toponimik adları: Beşgöz, Beşalma

Not!
Alma laflar nicä: autogara, aeroport (aerogara), monolog, agrotehnika, telefon, telegraf h.b. katlı adlıklar sayılmaz. Bu lafların strukturasına latin hem grek dilindän gelän pseudoprefix´lär (onnara taa afixoid da söylener) [auto-, aero-, mono-, agro-, tele-] girer. Pseudoprefix strukturalı lafları kimär kerä katlı adlıklarlan karıştırărlar.

Ayırı
1.Izafet konstrukţiaları, angıları bir mâna vererlär.
demir yol, kadifä fistan, altın küpä, tafta masa, gümüş bilezik; çay otu, uşak başçası, çiçek başçası, uyku yılacı, Gagouz dili, süüt aacı, uşak oyunu;

2.Iki laftan kurulu astronomik terminneri: Saman Yolu, Kervan Yıldızı, Büyük Ayı, Küçük Ayı;


3. Katlı jeografik terminneri: Kara deniz, Ak deniz, Karpat bayırları, Varna koltuğu, Poyrazdakı Buzlu okean, Altay bayırları;

4.Ayozlu adlar, angıların strukturasında laflar Ay hem Sveti var: Ay Petri, Ay Vasili, Ay Yordan, Sveti Ivan;

5. Devletlerin, bölgelerin ofiţial adları, organnarın, devlet kuruluşlarının ofiţial adları: Gagouz Yeri (Bölgesi), Birleşik Amerika Devletleri, Birleşik Arap Emiratları, Hong Kong, Güney Afrika, Moldova Respublikanın Üüretim hem Gençlik Bakannığı, Komrat Devlet Üniversitesi, Ekonomika Fakültesi, Kişinău Devlet Pedagojik Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Türkiye Büyükelçiliyi.

Çizi aşırı

1.Çiftli hem bir mâna açıklayan laf birleşmeleri: ana-boba, karı-koca; aaret-ana

2. Çift sinonim ya da antonim idiomatik lafları: çaarış-baarış, kurt-kuş, yaamur-çamur, bayır-çayır, bayır-tepä;

3.Katlı mitolojik hem masaldan personajların adları: Kelcä-Külcä, Cadı-Babusu, Dünya-Güzeli, Topal-Şeytan, Suuk-Ana, Kara-Arap, Cuma-Babusu;

4.Katlı toponimik adları: Çadır-Lunga, Çukur-Mincir, Satılık-Hacı.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

воскресенье, 9 января 2011 г.

Niyetlerin ierarhiası.

1. Genel terbi etmek niyetleri – öz kurrikulum’unun kategoriasıdır. Genel terbi etmek niyetleri bütün üüretmek-üürenmek proţesinä hem gerçekleştirilecek üürencilärlän çıkışlara baalıdır.

2. Transdisţiplinar genel niyetleri – genel niyetlerin konkretize edilmesinin ilk basamağıdır. Bilgileri, kompetenţiayı hem becermekleri bakăr. Bu niyetlerin temelindä uur hem etaplara görä niyetlär, referinţa hem operaţional niyetleri kurulărlar.

3. Uur hem etaplara görä niyetlär – transdisţiplinar karakterlidir. Üürenmek proţesi bir konkret etapa görä: ilkokul, gimnazia, liţey.

4. Kurrikular bilim dallarına görä niyetlär – transdisţiplinar niyetlerini senselä disţiplinaların uuruna geçirer (real bilimneri, uman disţiplinaları).

5. Disţiplinanın genel niyetleri – transdisţiplinar hem kurrikular bilim dallarının niyetlerindän gelişerlär. Bilgilär, becermeklär, angıları sadece konkret disţiplinaların üürenmesindä kabul ediler; referinţa niyetlerinin kurulmasına kaynak.

6. Referinţa niyetleri – disţiplinanın genel niyetlerinin temelindä kurulărlar. Bilgilerin, becermeklerin kazanılması esaba alınăr. Bu niyetlär her bir obiektä, her bir üürenmek yılına kurulărlar.

7. Operaţional niyetleri – bilgileri derin hem konkret kantarlărlar. Bir konkret dersä için kurulărlar. Becermeklerin, bilgilerin kazanılmasını saalărlar.

8. Sonuçları kantarlamak niyetleri – ne, ne kadar, nicä üürenci lâzım cuvap etsin, ki üürediciyi yınandırsın, ani temayı annadı.


Niyetlär psiholojik hem pedagojik prinţiplerinä görä klasifikaţialanărlar. Böylä klasifikaţiaya taxonomia deniler. Ilk taxonomiayı B. Bloom kurdu, 6 uuru var: bilmek, annamak, kullanmak, analiz, sintez, kantarlamak.
J.Guilford’un taxonomiası 3 elementä temellener: niyetli iş, içindeliklär, sonuçlar (rezultatlar).
Kurrikulum’un autorlarınnan verili niyetlär triadaya temellenerlär: bilgilär- becermeklär - paalılıklar.

A. bilgilär
B. becermeklär:
- kognitiv
- kreativ
- reflexiv
- komunikativ
- praxiolojik
- psihomotor
- sosyal paalılıklar
C. yaşamak paalılıkları.


Kognitiv becermekleri:
1. oluşları, fenomenneri denemek;
2. aklında tutmak hem oluşları lojik açıklamak (cannandırmak);
3. genelleştirmek, konkretize etmek;
4. sistemlemek hem düzenä koymak;
5. annakları düşünceli kullanmak, fikiri induktiv, deduktiv açıklamak (dedukţia – fikirin lojik açıklanması, genel faktlardan konkret oluşlara geçmek; indukţia – konkret oluşlardan genel faktlara geçmek, genelleştirmek)

Kreativ becermekleri:
1. kazanılmış becermeklerin, metodların, teorianın h.b. praktik kullanılması;
2. eni ideaların açıklanması;
3. problem-situaţiaların çözdürülmesi;
4. problemnerin araştırılması;

Reflexiv becermekleri:

1. kendi başına bilgi kazanmak;
2. autokantarlamak;
3. autokontrol;
4. kendi başına karak almak;
5. dolay ortalığa kolay sınaşmak;

Komunikativ becermekleri:

1. aazdan hem yazılı mesajı adekvat kavramak (annamak);
2. aazdan hem yazılı sözü kullanmak;
3. komunikativ situaţiaları geliştirmek;
4. dialogta ikinci kişiyi aktiv seslemek;

Praxiolojik becermekleri:
1. tedarıkların, aparatların kullanılması;
2. informativ tehnikanın kullanılması;
3. hergünkü problemnerin çözdürülmesi;

Psihomotor becermekleri:
1. fizik becermekleri;
2. akţiaların koordonaţias;
3. ortalıkta kaybelmemek, kolay er bulmak;
4. mimika hem jestlär.


Parazit işliklär (operaţional niyetlerinin kurulmasında kullanılmaz işliklär).

• Bilmäğä
• Bulmağa
• Annamağa
• Iyi bilmäğä
• Saabi olmağa
• Duymağa (a sesiza)
• Inanmağa (inanmış olmağa)
• Inandırmağa (inandırılmış olmağa)
• Üürenmäğä

Operaţional niyetlerinin kurulmasında işliklerin kullanılması

Bloom´un taxonomiası

I. Bilmek: seçmäğä, yazmağa, tanımağa, saymağa, adlamağa, ayırmağa, belli etmäğä, araştırmağa, yazdırmağa, aklında tutmağa, identifikaţialamağa;
II. Annamak: fikirini açıklamağa, interpretaţialamağa, örneklärlän göstermäğä, genelleştirmäğä, ayırtmağa, klasifikaţialamağa, doldurmağa, çıkış yapmağa, diyiştirmäğä, diferenţialamağa;
III. Kullanmak: göstermäğä, hazırlamağa, çözdürmäğä, kullanmağa, ayırtmağa, klasifikaţialamağa, organize etmäğä, geliştirmäğä, seçmäğä, baalantı kurmağa, modifikaţialamağa, diyiştirmäğä;
IV. Analiz: ayırmağa, seçmäğä, yaraştırmağa, ayırtmağa, diferenţialamağa, analiz yapmağa, klasifikaţialamağa, identifikaţialamağa, tanımağa;
V.Sintez: kurmağa, düzmäğä, yaratmağa, annaştırmağa, açıklamağa, genelleştirmäğä, diyiştirmäğä, organize etmäğä, birleştirmäğä, plannamağa, gruplamağa, klasifikaţialamağa, speţifikaţialamağa, derivaţialamağa;
VI. Kantarlamak: yaraştırmağa, çıkış yapmağa, yazdırmağa, açıklamağa, argumentlemäğä, karar almağa, özetlemäğä, bilgileri kantarlamağa, interpretaţialamağa.


Operaţional niyetlerinin kurulmasının modeli

Roman „Uzun Kervan” D.Tanasoglu
I Ders. Tema: Giriş dersi
Operaţional niyetleri: kognitiv-formativ
Üürenci lâzım becersin:
-         D.Tanasoglunun literar kişilik olduğunu belli etsin;
-         Yazıcının eri için gagouz literaturasında özel informaţiayı ayırtsın;
-         Romanın kritik hem analitik okumasını gerçekleştirsin;
-          Kritik analizini ilerletsin;
-         Romanın janrasını belli etsin.
Operaţional niyetleri: afektiv
Üürenci lâzım becersin:
-         gagouz literaturasında yazıcının rolunu belli etsin;
-         diskuţia proţesindä yazıcının eserlerinnän meraklandığını göstersin.
II Ders. Tema: Romanın strukturası
Operaţional niyetleri: kognitiv-formativ
Üürenci lâzım becersin:
-         romanda artistik elementlerinin olduğunu tanısın;
-         oluşları identifikaţialasın;
-         romanın strukturasında oluşların erini açıklasın;
-         romanda bölümnerin, adların önemliyini açıklasın;
-         subiektin (temanın) momentlerini ayırsın.
Operaţional niyetleri: afektiv
Üürenci lâzım becersin:
-         romanın artistik paalılığını göstersin;
-         eserdä dilin expresiv paalılığını, argumentleyip, esaba alsın;
-         romanın etik paalılığını açıklasın.
III Ders. Tema: Romanın personajları.
Operaţional niyetleri: kognitiv-formativ
Üürenci lâzım becersin:
-         personajların olduğunu  bir sistemdä gerçekleştirsin;
-         personajların karakteristika yapılmasında yolları ayırsın;
-         karakteristika yapılması için uygun sözlär, fikirlär, ţitatalar seçsin;
-         personajların karakteristika yapılmasını kısadan gerçekleştirsin.
Operaţional niyetleri: afektiv
Üürenci lâzım becersin:
- personajların moral durumu için dartışsın.



При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

Следующие Предыдущие Главная страница

Blogger Template by Blogcrowds