ÖNSÖZ

Gagouz dili blog'una HOŞ GELDINIZ!

Bu site okul hem universite üüredicilerinä, üürencilerä, studentlerä deyni kuruldu. Umut ederim, ki verili informaţia faydalı olur.

вторник, 4 октября 2016 г.

Gagouz dilindä X klas için kantarlama testi



I.                   Aşaadakı texti dikatlı okuyun.
  1. Lafın Baş öz maanasından karä başka maanalarını da açıklayın (3-4 maana);
  2. Textän gagouz  hem tukan kızlarının giyimnerini hem süslerini yazdıran lafları seçin;
  3. Lafın  kaşmir etimologiasını açıklayın.  (angı dildän geldi hem neçin kumaşın adı kaşmirdir, neylän bu ilgili?);
  4. Lafın giyim sinonimini bulun;
  5. Lafın bariz maanasını nasıl annărsınız açıklayın (gagouz dilindä).
Açan muzıka çalmağa başladı, kızlar, çocuklar birär büyük horu tutturdular. Bir taraftan baktıynan, gagouz kızlarını, tukan kızlarını, moldovan kızlarını görürsün. Gagouz kızları benekli bez fistannarlan, türlü benizdä kaşmir fistannarlan giyimniydilär, başlarında hasadan biyaz dartılar, nefti barizlär. Boynularında altın asılı, sedef boncuk dizileri.Tukan kızları rubadan yanı gagouzkalardan heptän ayırılardılar. Onnar çukman fistannarlan giyimniydilär, önnerindä al boyalı fıtalar, başlarında sarı dartılar. Boynularında da hep öylä, nicä gagouz kızlarında, uzun  altın dizileri, ama kırmızı mercan dizileri dä. Moldovankalar sa büyük boysu rubasınnan giyimniydilär. Gagouz kızları hem tukan kızları bölücäklän moldovan kızlarına yaklaşardılar da onnarın portularını bakıp, şaşardılar.
(N.Tanasoglu – Başka gagouzlar.)

II.                Aşaadakı lafların omonim çiftlerini bulun. Maanalarını açıklayın. Bir omonim çiftinnän cümlä kurun.
Üz (I-III), yaşlı (I-II), top (I-II), sıklık (I-II)

III.             A direciktän lafların B direciktän sinonim çiftlerini bulun. Okçazlarlan birleştirin.
       A                                                    B
  1. gelmäğä                                      1. uzaklaştırmağa
  2. biyaz                                           2. söz
  3. savmağa                                      3. varmağa
  4. laf                                                4. ak
  5. ük                                                5. beygir
6.   at                                                 6. aarlık


IV. Verili laflara frazeolojik sinonimnerini bulun. Örnäyä gibi yapın: korktu – ödü patladı
Tamah, genç, sabursuz, eski zamannardan

V. Aşaadakı textän kurulu (derivaţialı) lafları seçin. Analiz yapın. (Laf kuran sufixlerini, söz payını belli edin)

1. Keçi Kostadin, ilk kerä gördüynän bu yazıları, düşündüydü, ani koruyucu bişey fasıl yapmağa istemiş, ama sora esap etti, ani hepisi dooru olmuş. Tä şindi o evdä olmarsa, haber ne türlü brakacak, ani onu literatura topluşuna Avdarma küyünä çaarmağa geldi. Ama taa islää olacak koruyucuyu evdä bulsun da ona annatsın, ani onu insannar beklerlär, ani onsuz topluş dolu hem gösterimni olmayacak, eer orada canabisi naasatını tutmazsa.
(St.Bulgar - Damga)

2. Bir pek fikirli, görgülü hem zayıf ihtiär 80 yıllı gagouz avdarmadan Nikolay Kasım açık göstersin deyni, ki gagouzlar bulgar (tukan) diyildir, bulgarların hem gagouzların karakteristikalarını yaptı.
„Gagouzlar religialıklı, diyanetli, iyi dinni, inanmaklı, kurbannı, uzluklu, uslu, şairli hem duygulu insan. Açık ürekli (içi-dışı birdir), kapaksız, gerçekli, iyi ürekli, kıymetli, rahatlı, kanaatlı, izmetli, kayıllıklı, selemetli hem cömertli, ama ayıflanmaklı hem ateşli.”        
(Ay-Boba Mihail Çakır – Basarabiyalı gagouzların istoriası)

3. Kalın Ankaya bu delilik oyuna bakmağa o kadar zor geldi, ki kafası dönmäğä başladı.
-Allahçığım, acaba bu aydınnık dünyada bizä taa nelär görmäğä var? – sordu o Allaha da sora esapladı, ani bu gençlär, beki dä, heptän deli diyil, ama onnara, oynarkan, olmalı, şeytannar karışăr da pak nicä delilär bozulărlar...
O çıktı klubtan, evä gidärkän, aklınca dedi.
- Boşuna biz paralanărız, eni adetlär şaşkınnık mı onnar, delilik mi, hep taa kavileşerlär, ama eskilär, yazık, ani çoyu artık battılar, kalanı da, istär-istemäz, batărlar.
(N.Baboglu – Eski adetlär batărlar)

VI. Kullanıp –ma/-mä; -ık/-ik; -gın/-gin; -lık/-lik; -kın/-kin; -la/-lä; -lı/-li; -çı/-çi (fonetik variantlarınnan) lexikal sufixlerini eni laflar kurun. (her bir sufixlän 1-är laf). Kurulduğu söz payını belli edin. 
VII. Kullanıp eni kurulu lafları VI-cı sınaştan,  kendi ana küyünüzü yazdırın (5-7 sıralık text)
Çözüş
I.                   Aşaadakı texti dikatlı okuyun.
1.Lafın Baş öz maanasından karä başka maanalarını da açıklayın (3-4 maana);
Baş – 1. Insan hem hayvannarda göz, kulak, aaz, burnu hem başka organnarın bulunmak eri;
         2. Bir topluluğu önderän kim-sä;
         3. Aylä başı – ayledä adam için söylener; aylenin temeli, kuvedi;
         4. Obiektlerin ucu, baş tarafı – masa başı, evin başı h.b.

2. Textän gagouz  hem tukan kızlarının giyimnerini hem süslerini yazdıran lafları seçin;
Gagouz kızları (giyimneri):  benekli bez fistannar, kaşmir fistannar, hasadan biyaz dartılar, nefti barizlär.
Gagouz kızları (süslär):  boynularında altın asılı, sedef boncuk dizileri.
Tukan kızları (giyimnär): çukman fistannar, önnerindä al boyalı fıtalar, başlarında sarı dartılar.
Tukan kızları (süslär): boynularında uzun  altın dizileri, kırmızı mercan dizileri.

3.Lafın  kaşmir etimologiasını açıklayın.  (angı dildän geldi hem neçin kumaşın adı kaşmirdir, neylän bu ilgili?);
Kaşmir – laf fransız dilindän geldi (cachemire).  Keçi soyu Kaşmirdä hem Tibettä büyän. Bu keçinin ipek gibi hem yımışak yapaası  vardır. Da bu üzerä,   keçi yapaasından dokunmuş kumaş kaşmir adını taşıyăr.

4.Lafın giyim sinonimini bulun;
Giyim – giyisi

5.Lafın bariz maanasını nasıl annărsınız açıklayın (gagouz dilindä).
Bariz – bir ipek dartısıdır

Açan muzıka çalmağa başladı, kızlar, çocuklar birär büyük horu tutturdular. Bir taraftan baktıynan, gagouz kızlarını, tukan kızlarını, moldovan kızlarını görürsün. Gagouz kızları benekli bez fistannarlan, türlü benizdä kaşmir fistannarlan giyimniydilär, başlarında hasadan biyaz dartılar, nefti barizlär. Boynularında altın asılı, sedef boncuk dizileri.Tukan kızları rubadan yanı gagouzkalardan heptän ayırılardılar. Onnar çukman fistannarlan giyimniydilär, önnerindä al boyalı fıtalar, başlarında sarı dartılar. Boynularında da hep öylä, nicä gagouz kızlarında, uzun  altın dizileri, ama kırmızı mercan dizileri dä. Moldovankalar sa büyük boysu rubasınnan giyimniydilär. Gagouz kızları hem tukan kızları bölücäklän moldovan kızlarına yaklaşardılar da onnarın portularını bakıp, şaşardılar.
(N.Tanasoglu – Başka gagouzlar.)

II.                Aşaadakı lafların omonim çiftlerini bulun. Maanalarını açıklayın. Bir omonim çiftinnän cümlä kurun.
Üz (I-III), yaşlı (I-II), top (I-II), sıklık (I-II)

Üz (I-III)
Üz I sayı.   Doksan dokuzdan sora gelän sayının adı.
Üz II adl.   Başta annı, göz, burnu, aaz, yanak, hem çenenin bulunduğu ön bölümü.
Üz III adl.  Buçağın keskin bölümü.

Yaşlı (I-II)
Yaşlı I nış.  Yaşı ilerlenmiş, ihtiär.
Yaşlı II nış. (göz için)  Yaşlan dolmuş, sulanmış.
Top (I-II)
Top I adl. Oyun için yapılan, kauçuktan yapılmış, tombarlak obiekt.
Top II adl. Bitki baalamı (Bir top çiçek)

Sıklık (I-II)
Sıklık I adl. Dudakların burulmasınnan ya da parmağın dil üzerinä getirilmesinnän çıkarılan keskin ses.
Sıklık II adl. 1. Az aralık var. 2. Kalabalık.


III.             A direciktän lafların B direciktän sinonim çiftlerini bulun. Okçazlarlan birleştirin.
Gelmäğä – varmağa; biyaz – ak; savmağa – uzaklaştırmağa; laf – söz; ük – aarlık; at – beygir

IV. Verili laflara frazeolojik sinonimnerini bulun. Örnäyä gibi yapın: korktu – ödü patladı
Tamah – pattan erä düşmäğä;
Genç – aazı sütä kokar; sarısını yutmamış h.b.;
Sabursuz – dar cannı;  
Eski zamannardan - mıh yılından
Not: Başka variantlar da olabilir.

V. Aşaadakı textän kurulu (derivaţialı) lafları seçin. Analiz yapın. (Laf kuran sufixlerini, söz payını belli edin)

Yazıları – yaz – yazı (işliktän adlık);  koruyucu  - koru – koruyucu (işliktän adlık); türlü – tür –tür(adlıktan nışannık); topluşuna  - top – toplu – topluş (adlıktan adlık); annatsın – an - anna (adlıktan işlik); beklerlär – bek – bek(adlıktan işlik; bek - bekçi);  gösterimni – göster – gösterim – gösterimni (işliktän – adlık; adlıktan nışannık);
Fikirli, görgülü, yıllı, religialıklı, diyanetli, iyi dinni, inanmaklı, kurbannı, uzluklu, uslu, şairli, duygulu, açık ürekli,  gerçekli, iyi ürekli, kıymetli, rahatlı, kanaatlı, izmetli, kayıllıklı, selemetli, cömertli, ayıflanmaklı, ateşli – lı/-li; -lu/-lü lexikal sufixlerinin yardımınnan adlıktan hem nışannıktan nışannık kuruldu;         
Açık – aç – açık (işliktän nışannık);  kapaksız – kapak – kapaksız (adlıktan nışannık); delilik – deli – delilik (nışannıktan adlık);  başladı – baş – başla (adlıktan işlik); aydınnık – aydın – aydınnık (nışannıktan adlık);  esapladı – esap – esapla (adlıktan işlik); şaşkınnık – saş – şaşkın – şaşkınnık (nışannıktan adlık);  kavileşerlär -  kavi – kavileş (nışannıktan işlik)

VI. Kullanıp –ma/-mä; -ık/-ik; -gın/-gin; -lık/-lik; -kın/-kin; -la/-lä; -lı/-li; -çı/-çi (fonetik variantlarınnan) lexikal sufixlerini eni laflar kurun. (her bir sufixlän 1-är laf). Kurulduğu söz payını belli edin. 
Annat – annatma (adlık); kır – kırık (nışannık); dur  - durgun (nışannık); kay – kaygın (nışannık); dooru – dooruluk (adlık); çalış – çalışkan (nışannık); akıl – akıllı (nışannık); av – avcı (adlık) (başka da örneklär olabilir)



При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

понедельник, 4 апреля 2016 г.

Substantivele compuse în limba găgăuză cu structura  adjectiv
 nume de culoare plus substantiv.

       
            Formarea cuvintelor cu ajutorul unirii a două temelii – una din cele mai răspîndite metode ale formării cuvintelor noi. Prezintă interes cuvintele noi cu structura adjectiv cu nume de  culoare şi plus un substantiv. Cantitatea acestui grup de cuvinte e vastă în limba găgăuză. Utilizarea adjectivelor cu nume de culoare la formarea cuvintelor compuse e răspîndită nu numai în limba găgăuză, dar şi în alte limbi care intră în familia limbilor turcice.
Analiza semnificaţiilor a cuvintelor compuse din adjectiv + substantiv permite să evidenţiem cîteva grupe semantice.
Cea mai productivă grupă este „oameni şi caractere”. De exemplu, aksakal < ak + sakal (ak – alb, sakal - barbă). Sensul acestui cuvînt compus este „om bătrîn” (Dicţionarul „Divanu Lugat-it-Turc” de Mahmul al-Kaşgarlî, sec.XI).
Calitatea oamenilor este reflectată în aşa substantive compuse ca karacendem < kara + cendem (kara – negru, cendem [gendem] - infern), ce înseamnă om rău, cu caracter infernal, insuportabil.
Karakoca < kara + koca (koca [cogea] - soţ) – un bătrîn cu păr negru (adică nu e încă sur).
Utilizarea adjectivelor cu nume de culoare întîlnim şi în substantivele compuse care semnifică organele interne.
Din limba persiană a fost împrumutat cuvîntul ciğer [gier] – ficat. După analogia din limba persiană ciğer sefıd – ficat alb, adică plămîni, a fost format cuvîntul akciğer < ak + ciğer sau biyazciğer (biyaz – sin. ak - alb). Pentru a diferenţia ficatul de plămîni era formată o îmbinare stabilă kara ciğer, dar mai tîrziu s-a transformat în substantiv compus karaciğer cu acelaş sens.
Culoarea mai întunecată a sîngelui vînos s-a reflectat la denumirea vaselor sanguine – damar şi s-a format cuvînt compus karadamar (kara – negru, damar - venă). Bolile omului şi ale animalelor se caracterizează cu diferite nuanse de colori. Putem numi trei boli, care se caracterizează prin roşcarea pielei: scarlatină (din limba latină scarlatum – roşu deschis), carbuncul şi erizipel. Scarlatina în limba găgăuză  kızılhastalığı < kızıl [cîzîl; hastalîî] - roşu + hastalığı ( boală); carbuncul – kızılyara < kızıl + yara (yara [iara] - rană) şi erizipel – kızılürük < kızıl + ürük (ürük [iuriuc] – cu viteză).
Cu culoarea neagră e legat cuvîntul ce semnifică antrax karakabarcık < kara + kabarcık (kabarcık [cabargic] - băşică). Adjectivul kara în sens „închis la culoare” a servit la crearea substentivului compus karasu – apă închisă la culoare, însemnă boala ochilor care duce la orbire. Adjectivul kara se foloseşte încă în sens figurat -  posomorît, dur, grav, ce poate de întîlnit în aşa denumiri ale bolilor ca karasarılık < kara + sarılık (sarılık [sarîlîc] - gălbănare) – holeră, adică gălbănare gravă. Mai ales cuvîntul kara cu sens figurat se întîlneşte în îmbinare de cuvinte karasevda < kara + sevda (sevda - dragoste) – melancolie.
O vastă răspîndire în limba găgăuză şi în alte limbi turcice au primit cuvinte compuse ce refer la plante, copaci şi tufişuri, peşti, păsări, animale.
Analiza denumirii a culorilor existente cu culoarea kara ne permite să facem o concluzie, că adjectivul kara în structura cuvîntului compus capătă un sens negativ. Aşa, în comparaţia cu alte flori şi plante adjectivul kara înseamnă şi buruiană. De exemplu,  în cuvînt compus karaçayır < kara + çayır (çayır [ciair] - păşune) – iarbă rea.
Sunt multe denumiri ai copacilor care s-au format cu ajutorul adjectivelor cu nume de culoare ca prima componenţă a cuvîntului compus. Aşa, cuvîntul mesteacăn a primit nume akaaçak – alb + aaç [aaci] – copac, după culoarea albă a scoarţei. În contrast cu mesteacăn ulmul în limba găgăuză se numeşte karaaaç, după culoarea închisă a scoarţei.
Plopul kavak, de asemenea a căpătat diferite semne distinctive după culoarea frunzelor. De exemplu, plopul argintiu a primit nume akkavak. Plopul obişnuit a fost numit karakavak, ce coincide cu numele  din limba latină populus nigra < plop negru.
De la substantivul süüt [siuiut]- salcie, se formează trei substantive compuse: aksüüt, după culoarea frunzelor argintii, kızılsüüt – răchită roşie – după culoarea crengilor şi karasüüt – salcie obişnuită.
Denumirea insectelor în limba găgăuză se formează tot cu ajutorul adjectivului kara (negru) + substantiv, ce reflectă culoarea neagră a corpului: karafatma < kara + fatma – carabidă, care are un corp negru, karasinek < kara + sinek – muscă neagră.
Substantivele compuse ce denumesc peşti şi reptile sunt formate de la adjective cu nume de culoare: akbalık < ak + balık (balık - peşte) – peşte cu capul de culoare albă. Înătătoarele roşietice ale roşioarei au servit la formarea cuvîntului compus kızılkanat < kızıl + kanat (kanat – aripă, aripioară înătătoare).
Denumirile păsărilor care au pene negre sau întunecate se marchează cu cuvintele în care prima componenţa este adjectivul kara. De exemplu: karakuş < kara + kuş (kuş - pasăre); karatauk < kara + tauk (tauk - găină) – mierlă sură.
Numele presurei în limba găgăuză va fi sarıkuş < sarı (galben) + kuş (pasăre), ce reflectă penele pasărei de culoarea galbenă.
Tonul verde-albăstrui al panei pe capul răţoiului îl deosebeşte de femelă. Aceasta s-a oglindit şi în numele pasărei în limba găgăuză eşilbaş < eşil (verde) + baş (cap).
Numele obiectelor la fel s-au format datorită adjectivelor cu nume de culoare. De exemplu: petrolul, cărui îi este caracteristic culoarea neagră, în limba găgăuză poartă numele karayaa (sau petrol – sin.) < kara + yaa (ulei; unt).
Culoarea fierului care depinde de metodele prelucrării a ajutat la formarea cuvintelor compuse: akdemir < ak (alb) + demir (fier) – fier călit, care are o lucire deschisă, şi karademir < kara + demir – fier turnat, care creează o impresie a fierului „negru”
Există şi nume geografice care au o structură de substantiv compus: Ak deniz < ak + deniz (mare) – Marea Mediteraneană, Kara deniz – Marea Neagră.
Concluzie: 1) Adjectivele cu nume de culoare formează o grupă cea mai productivă a cuvintelor compuse; o cantitate cea mai mare fac substantivele compuse care sunt formate cu ajutorul adjectivului kara – aproximativ 53 %; cu adjectivul ak – 29 %; şi în cantitatea mai mică sunt substantivele compuse în care primul cuvînt este adjectivul kızıl, şi mai puţine sunt substantivele compuse cu adjectivul sarı şi eşil.
 2) Majoritatea substantivelor compuse  sunt de tipul metonimic:  denumirea unui întreg după o parte - omului după barbă – aksakal; copacului după culoarea tulpinei – akaaç sau crengilor – kızılsüüt; peştilor după culoarea înătătoarelor – kızılkanat şi a.m.d.

The formation of compound words in the Gagausian language and other Turk languages by means of the method of merging of two bases is very wide-spread. The present article considers the formation of compound nouns with the first component a colour adjective. The above-mentioned material we can conclude: 1) 53% make the adjectives with the meaning kara (black); 2) 29% - adjectives with the meaning kızıl (red). And the least percentage belongs to the adjectives with meaning eşil (green) and sarı (yellow).

Surse bibliografice:
1.      Дмитриев Н.К.  Строй тюрских языков. М., 1962.
2.      Mahmud al-Kaşgarlî. Divanü Lugat -it-Türk. Ankara, 1939 (traducere)

3.      Петросян Ю.А., Тенишев Э.Р. TURCOLOGICA. Ленинград, 1976.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

четверг, 24 марта 2016 г.

Gagouz dilinin ortografik kuralları

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

среда, 16 марта 2016 г.


ADLIK
Definiţia. Kendi başına diyişilän söz payına, obyektleri, natura fenomennerini, insanın iç duygularını adlayan, soruşlara Kim? Ne? cuvap edän ADLIK deniler.


Adlıkların klasifikaţiası
1. Strukturaya  görä:
Sadä: tefter, insan, kiyat, ot;
- Katlı: kızkardaş, ilkyaz; Kara deniz, Karpat bayırları; Kelcä-Külcä, Biyaz-Arap;
- Adlıklı lokuţialar (Laflar grupudur, angıları birliktä bir adlığın mânasını vererlär). Adlıklı lokuţialar taa sık işlikli lokuţiadan kurulărlar:  aklına getirmek, esaba almak(lar)
2. Mânanın naturasına görä:
- Öz (öz adlıkları türlü obyektleri, fenomenneri adlăr, angıları unik, individual obyektleri gösterer. Büyük literaylan yazılărlar). Öz adlıkları gösterer:
a) insan adlarını: Nikolay Arabacı, Dionis Tanasoglu, Nikolay Baboglu, Mihay Eminescu;
b) kasabaların hem küylerin adları (toponimik): Beşalma, Kıpçak, Kiev, Kişinău, Moskova;
c)  okeannarın, derelerin, göllerin adları: Kara deniz, Prut, Ak deniz, Poyrazdakı Buzlu okean;
ç) bayırların adları: Karpat bayırları, Ural bayırları;
d) kontinentlerin adları: Europa, Afrika, Asia, Australia;
e) devletlerin adları: Moldova, Rusia, Amerika, Ukraina;
f) fabrikaların, zavodların adları; „Bukuria”, „Topaz”, „Tigina” ;
g) kiyatların, gazetaların, dergilerin adları: roman  „Uzun Kervan”, şiir toplumu „Akar Yıldız”, dergi „Sabaa Yıldızı”, gazeta „Ana Sözü”.
- Adetcä (adetçä adlıklar türlü obyektleri genel bakımından adlăr). Adetçä adlıklar küçük literaylan yazılăr. Adetçä adlıkları gösterer:
a) hayvan adları: beygir, köpek, maymun, aslan;
b) kuş adları: papagal, kaz, tauk;
c) aaçlar, otlar: meşä, armut aacı, biyaz kavak, pelin otu, susay, kuzu kulağı;
ç) çiçeklär: gül, feslen, papatya;
d) hafta günneri: pazar, pazertesi, çarşamba;
e) yıl zamannarı, ayllar: kış, yaz, ceviz ayı, orak ayı;
f) zanaatlar: üüredici, medik, injiner;
g) okul obyektleri: yazal, kalem, tefter;
h) diyilmäz (abstrakt) işlär: akıl, fikir, duygu, kahır, sevda h.b.
3. Cannı hem cansız adlıklar:
- cannı: yazıcı, resimci, üürenci; kedi, at, köpek; guguş, tarla kuşu, kırlangaç h.b.;
- cansız: tefter, masa, ekmek, yazal, gözlük h.b.

Katlı adlıkların ortografiası
Birerdä
1.Katlı adlıklar, angıları bellilikçi laf birleşmelerindän kuruludur hem bir mâna göstererlär: kızkardaş, günbatısı, içgüvelik, kabakulak (hastalık), ilkyaz, sütläş (sütlü aş (emek)), gündöndü, sivrisinek, üzbaşı, aslanaazı (çiçek), gözkapağı, ayakkabı, kırkayak, dişeti, akceer (akciğer), biyazceer (biyazciğer), akıldişi, akkavak, hastaevi, aşevi, belkemiyi, canevi, altyazı, başparmak, çalıkuşu, karacendem, aksakal, karasarılık (hastalık), karasu (göz hastalığı, katarakt), karadamar, karafatma (kara sırtlı bir soy böcek), karayaa (petrol), gülfatma, daakeçisi, kafatası, düzyazı, gökbilim (astronomia), gözakı, gözkapağı, gözaltı, önsöz, işbirliyi, karabiber, kireçtaşı, köpekbalığı, köpeküzümü, basımevi, yabandomuzu, karasevda, gökkuşağı, delikannı, eraltı, akılagetirmeklär h.b.

2.Kimi hafta günnerinin adları. Katlı adlığın  bir payı kendi başına fonetik kullanılamaz.
pazartesi, cumartesi;

3.Toponimik adları: Beşgöz, Beşalma
Not!  Alma laflar nicä: autogara, aeroport (aerogara), monolog, agrotehnika, telefon, telegraf h.b. katlı adlıklar sayılmaz. Bu lafların strukturasına latin hem grek dilindän gelän pseudoprefix´lär (onnara taa afixoid da söylener) [auto-, aero-, mono-, agro-, tele-] girer. Pseudoprefix strukturalı lafları kimär kerä katlı adlıklarlan karıştırărlar.

            Ayırı
1.Izafet konstrukţiaları, angıları bir mâna vererlär.
demir yol, kadifä fistan, altın küpä, tafta masa, gümüş bilezik; çay otu, uşak başçası, çiçek başçası,  uyku yılacı, Gagouz dili, süüt aacı, uşak oyunu;
2.Iki laftan kurulu astronomik terminneri: Saman Yolu, Kervan Yıldızı, Büyük Ayı, Küçük Ayı;
3. Katlı jeografik terminneri: Kara deniz, Ak deniz, Karpat bayırları, Varna koltuğu, Poyrazdakı Buzlu okean, Altay bayırları;
4.Ayozlu adlar, angıların strukturasında laflar Ay hem Sveti var: Ay Petri, Ay Vasili, Ay Yordan, Sveti Ivan;
5. Devletlerin, bölgelerin ofiţial adları, organnarın, devlet kuruluşlarının ofiţial adları: Gagouz Yeri (Bölgesi), Birleşik Amerika Devletleri, Birleşik Arap Emiratları, Hong Kong, Güney Afrika, Moldova Respublikanın Üüretim hem Gençlik Bakannığı, Komrat Devlet Üniversitesi, Ekonomika Fakültesi, Kişinău Devlet Pedagojik Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Türkiye Büyükelçiliyi.

Çizi aşırı
1.Çiftli hem bir mâna açıklayan laf birleşmeleri: ana-boba, karı-koca,  aaret-ana
2. Çift sinonim ya da antonim idiomatik lafları: çaarış-baarış, kurt-kuş, yaamur-çamur, bayır-çayır, bayır-tepä;
3.Katlı mitolojik hem masaldan personajların adları: Kelcä-Külcä, Cadı-Babusu, Dünya-Güzeli, Topal-Şeytan, Suuk-Ana, Kara-Arap, Cuma-Babusu;

4.Katlı toponimik adları: Çadır-Lunga, Çukur-Mincir, Satılık-Hacı.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

пятница, 4 марта 2016 г.

Gagouz dilinin lexikası.

Lexika (gr. lexis – laf hem lexikon – vokabular, laflık, sözlük) – dilin hepisi lafları , bütün vokabuları, ya da bir dialektin, ya bir yazıcının yaratmasının, onnarın semantika sayımnığına görä bakılı.
            Her bir insan toplumunun istoriası hem ilerlenmek (gelişmek) formaları, bir büyük ölçüdä laflarda fixaţialanăr, angılarından dilin lexikal altın hazinesi kuruludur. Dilin lexikası, var kolay söyleyelim, ki sosyal oluşlarını aynalăr, halk ta dilin saabisidir, dili yaşamasında kullanăr, zenginneder, evladboylarına  bir baaşış olarak verer. Gagouz dilinin lexikasında halkın istorik evoluţiası etapları, kontaktları, ilişkileri, etkileri aynanılăr, ani dilimizin orijinal fondunun üstünä (oğuz-türk fondu) geldilär.
            Kendi gagouz dilinin lexikal fondu için, lexikal katları için, ani korundular hem ani eklendilär dayma başka katlar başka senselelärlän hem başka dillärlän kontaktlarımızda, var kolay söyleyelim.
            Gagouz dilinin dä, nicä hepisinin oğuz –türk dillerinin, en eski derindän laflar katı oğuz lafları katıdır, oğuz dedelerinin dilindän kalma katıdır. Bu laflar dilimizdä en çoktur. Onnar en eski zamannardan gelerlär, eski eradan taa – Altay hem Orta Asia meydannarından, halk laf etmesindän, folklor yaratmalarından, mitolojik legendalarından, dastannardan (“Oğuz  Kağan”, “Ergenekon”, “Dede Korkut” h.b.) hem yazılı oğuz – türk dilindä runi textlerindän, Kaşgarlı Mahmudun hem Balasagunlu Yusifin yazılarından, sora Balkannarda da sözlü hem yazılı  işlendirilmiş. Bu lexikal fondumuz pek zengindir. Büün dä var hepisi oğuz lafları, ani başka da türk dili aylelerindä karşı geleriz, yabancı laflardan başka.
            Gagouz dilinin lexikası bir sayımnı argument gagouz dilinin oğuz-türk dili aylesinin bir dalı olmasını gösterer.
            O eski oğuz türkçesi pek az başkalanmış da şindi dä bir dil oğuz türkçesi kullanılăr, sade o kadar diyişilmeklär olmuş, ani biz, gagouzlar, çok arab hem farsi laflarını annayamărız, başkaları da bizim gagouzçamızda slav, romın, urum hem başka lafları annayamărlar. Bu din hem devlet komşuluk faktorlarından gelişer. Çünkü gagouz, romın, rus, başka slav halkları hristiannığı kabul edip, lexikamız taa çok urum hem slav laflarından beslendi.
            Başka bir argument, bir nışan gagouz dilinin türk dillerindän biri olduğunu gagouz dilinin infinitiv forması gösterer. Taa Yunus Emre eserlerindä, şiirlerindä XI asirlerdän bu infinitiv formasınnan karşı geleriz, angısı başka türkçelerdä artık formasını diyiştirmiş:

   Ben gelmedim dava içi
Benim isim sevi için
   Dostum evi gönüllerdir
             Gönüller yapmağa geldim
(Yunus Emre “Güldeste”)
Bașka örneklär Yunus Emre'nin șiirlerindän
Leylâ yüzün görmeğe                          mecnun olasım gelir
örnek: görmeğe  -  gör//+ meğ//+ e - Masdar sufixi (eki) - MAK//MEK
Gerçek âșıq ol ola
Dosd ile bazar içün
Can vermeğe ol ive
Nice bin bașdan geçer. 
örnek: vermeğe  -  ver//+ meğ//+ e
                               (Efrasayip Gemalmaz "Yunus Emre'nin șiirlerindeki dil özellikleri")
            Bir dilin lexikası halkların arasında kontaktları, ilişkileri bütün dilin istoriasında aynalăr, ne soy etkiliklär başka halklardan geçirilmiş. Çok dooru söylener, ki dillerin istoriası bir halkın lexikal biografiasıdır, haliz bir istorik ilişkilär aynası halkların hem dillerin arasında olăr.
            Zamandaş dilin lexikal sistemini istorik gelişmek tarafından analize edärkän, var nasıl çok variantlı etimolojik kaynaklarını görelim. Bu takım, bütün dünyada yok nasıl bir dä dil bulalım, angısı etimolojik bakışından monokolor karakterindä kalsın. 
             Lexikanın etimolojik araştırmaları dilin asirlär uzunnuğunda gösterildi, ki gagouz dili çok sıkı baalantılarda te o halklarlan bulundu, angılarınnan komşuluk etmişti. Ama bu ödünç laflardan dilin kendi katları da var.
            Senselä dillerin genealojik araştırılmasında komun lingvistik elementlerini göräbiliriz, bir türlü elementlär ya hepisi, ya bir kaç senselä dillerin arasında. Bu takım, var nasıl görelim, ki bir temel dil varmış – oğuz-türk dili, angısı başka oğuz-türk dillerini beslemiş: azeri, türk, tacik, başkurt, türkmen h.b.
            Komun elementlerdän başka her bir dildä speţifik elementleri peyda olăr. Geneza aspekti lexika plastlarında taa geniştän  açıklamalıyız.
            Ilk plast  temel plastı  Ana-kök oğuz dilindän laflar. Onnarın en çoyu hepisindä oğuz-türk dillerindä büün dä var: baş, göz, aaz (ağız), kulak, kol, burnu, diş, göbek, et, süt, ot, aaç (ağıç), gün, ak, kara, gök, at, sığır, inek, koyun, kuzu, kuş, kan, kuyruk, daa (dağa), taş, toprak, su, göl, deniz, tuz, üç, dört, beş, sekiz, dokuz (tokuz), altmış, etmiş (yetmiş), üz on; yaa (yağı), yurt (öğurt), yımırta (yumurta), balık, dil, dudak, kaş, buvaz, baldır, damar, el, bel, saç, sakal, bıyık, toz, dalak, böbrek, kül, kurt, er (yer), yurtluk, yuva, keçi, dana, düvä, sap, saman, em, alma, aslan, eşek, katır, domuz, erkek, dişi, kişi, kız, olan, kış, yaz, yıl, gecä, kul, düvä, gümüş, bakır, demir, taş, kardaş, bacanak, kök, dal, salkım, meşä, yaamur (yağmur) h.b.
            Bunnar hepisi oğuz-türk laflarımız kalan oğuz-türk senselerindän komun laflarıdır. Onnar çoktur – hepisi ana oğuzçamızdan kaldıklarını açık göreriz.
            Ikinci laflar plastı:
Eski ana oğuz dilindän: moğolcadan – Altayda, sora da (XIII as.) Anadoludan Osmanlı türkçesinnän Balkannara gelennär, nicä „kavurma” - kavurgadan;
Çin dilindän – Altayda, örnek gibi „inci” (perlă);
Farsçadan – Asiada – çeltik, pilav, ateş, ambar, arzu, azarlamak, kiyat, laf, kafadar, kâr, lâzım h.b. Farsi laflar dilimizdä çok, ama istoriayca eserlär uzunnuğunda lexikamızda alıştılar, bizim oldular oğuz lafları gibi.
            Hep bu takım fenomeni arab lafları da geçirdilär – hep Asiadan, sora da Balkannarda Osman dili arapçaları: aylâ, aza, astar, ikram, zeytin, ihtiza, ruh, mezar, duva, betfa, tükân, fal, tapkır (boş er, düyülmüş), fakir, fayda, hak (dooruluk, aslı), Allah h.b.
            Yabancı laflar plastı – başka dillerdän gelän laf bircikleri, angıları gagouz dilinä dooru girip, onun gramatikal sisteminä uygun erleşmişlär.
            Grekçedän – Balkannarda: stavro (kruça), ayoz, ayazma, ikona, Evangelie, diakon, arhangel, dafin yaprağı, klisä, makar (baalayıcı), vaatiz, yortu, Panaya, steonoz, anahtar, anteri, karanfil, trofa, karpuz, filcan, horu, kaval, panair, monaf, liturgia; çoyu adlar – Todur, Atanas (ölmäz), Andrey (girgin), Angela (ayoz), kalıb, sabun, tipar, kandil, portokal, zodia. Bu alma grek dilindän aktiv lexikadan karä, gagouz dili taa türlü terminnärlän dä beslener, angıları, nicä bileriz, eski klasik dillerindän – grek, latin – başka dillär kendi  vokabularına geçirerlär: lexikon, filosofia, atom, morfem, antropologia, astronomia h.b.
            Eski salavoncadan – Balkannarda: babu, dädu, kolaç, kosa, bülü, lelü, kiraţa, batü, slanina, puluk, Mirçu, Donçi, borna, skoba, struna, tırnakop, pırlog, taliga (polonez), trıntor, maslin, morkova, peştera, hırtop, ba (baalayıcı), da h.b.
            Romıncadan  părălia, furkuliţa, mamaliga, boyar, guşa, motan, kotey, moşu, Giţa, Läna, Kostika, Petrika h.b.
            Macarcadan  hotar, marfa, vama h.b.








При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

Следующие Предыдущие Главная страница

Blogger Template by Blogcrowds