ÖNSÖZ

Gagouz dili blog'una HOŞ GELDINIZ!

Bu site okul hem universite üüredicilerinä, üürencilerä, studentlerä deyni kuruldu. Umut ederim, ki verili informaţia faydalı olur.

четверг, 24 марта 2016 г.

Gagouz dilinin ortografik kuralları

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

среда, 16 марта 2016 г.


ADLIK
Definiţia. Kendi başına diyişilän söz payına, obyektleri, natura fenomennerini, insanın iç duygularını adlayan, soruşlara Kim? Ne? cuvap edän ADLIK deniler.


Adlıkların klasifikaţiası
1. Strukturaya  görä:
Sadä: tefter, insan, kiyat, ot;
- Katlı: kızkardaş, ilkyaz; Kara deniz, Karpat bayırları; Kelcä-Külcä, Biyaz-Arap;
- Adlıklı lokuţialar (Laflar grupudur, angıları birliktä bir adlığın mânasını vererlär). Adlıklı lokuţialar taa sık işlikli lokuţiadan kurulărlar:  aklına getirmek, esaba almak(lar)
2. Mânanın naturasına görä:
- Öz (öz adlıkları türlü obyektleri, fenomenneri adlăr, angıları unik, individual obyektleri gösterer. Büyük literaylan yazılărlar). Öz adlıkları gösterer:
a) insan adlarını: Nikolay Arabacı, Dionis Tanasoglu, Nikolay Baboglu, Mihay Eminescu;
b) kasabaların hem küylerin adları (toponimik): Beşalma, Kıpçak, Kiev, Kişinău, Moskova;
c)  okeannarın, derelerin, göllerin adları: Kara deniz, Prut, Ak deniz, Poyrazdakı Buzlu okean;
ç) bayırların adları: Karpat bayırları, Ural bayırları;
d) kontinentlerin adları: Europa, Afrika, Asia, Australia;
e) devletlerin adları: Moldova, Rusia, Amerika, Ukraina;
f) fabrikaların, zavodların adları; „Bukuria”, „Topaz”, „Tigina” ;
g) kiyatların, gazetaların, dergilerin adları: roman  „Uzun Kervan”, şiir toplumu „Akar Yıldız”, dergi „Sabaa Yıldızı”, gazeta „Ana Sözü”.
- Adetcä (adetçä adlıklar türlü obyektleri genel bakımından adlăr). Adetçä adlıklar küçük literaylan yazılăr. Adetçä adlıkları gösterer:
a) hayvan adları: beygir, köpek, maymun, aslan;
b) kuş adları: papagal, kaz, tauk;
c) aaçlar, otlar: meşä, armut aacı, biyaz kavak, pelin otu, susay, kuzu kulağı;
ç) çiçeklär: gül, feslen, papatya;
d) hafta günneri: pazar, pazertesi, çarşamba;
e) yıl zamannarı, ayllar: kış, yaz, ceviz ayı, orak ayı;
f) zanaatlar: üüredici, medik, injiner;
g) okul obyektleri: yazal, kalem, tefter;
h) diyilmäz (abstrakt) işlär: akıl, fikir, duygu, kahır, sevda h.b.
3. Cannı hem cansız adlıklar:
- cannı: yazıcı, resimci, üürenci; kedi, at, köpek; guguş, tarla kuşu, kırlangaç h.b.;
- cansız: tefter, masa, ekmek, yazal, gözlük h.b.

Katlı adlıkların ortografiası
Birerdä
1.Katlı adlıklar, angıları bellilikçi laf birleşmelerindän kuruludur hem bir mâna göstererlär: kızkardaş, günbatısı, içgüvelik, kabakulak (hastalık), ilkyaz, sütläş (sütlü aş (emek)), gündöndü, sivrisinek, üzbaşı, aslanaazı (çiçek), gözkapağı, ayakkabı, kırkayak, dişeti, akceer (akciğer), biyazceer (biyazciğer), akıldişi, akkavak, hastaevi, aşevi, belkemiyi, canevi, altyazı, başparmak, çalıkuşu, karacendem, aksakal, karasarılık (hastalık), karasu (göz hastalığı, katarakt), karadamar, karafatma (kara sırtlı bir soy böcek), karayaa (petrol), gülfatma, daakeçisi, kafatası, düzyazı, gökbilim (astronomia), gözakı, gözkapağı, gözaltı, önsöz, işbirliyi, karabiber, kireçtaşı, köpekbalığı, köpeküzümü, basımevi, yabandomuzu, karasevda, gökkuşağı, delikannı, eraltı, akılagetirmeklär h.b.

2.Kimi hafta günnerinin adları. Katlı adlığın  bir payı kendi başına fonetik kullanılamaz.
pazartesi, cumartesi;

3.Toponimik adları: Beşgöz, Beşalma
Not!  Alma laflar nicä: autogara, aeroport (aerogara), monolog, agrotehnika, telefon, telegraf h.b. katlı adlıklar sayılmaz. Bu lafların strukturasına latin hem grek dilindän gelän pseudoprefix´lär (onnara taa afixoid da söylener) [auto-, aero-, mono-, agro-, tele-] girer. Pseudoprefix strukturalı lafları kimär kerä katlı adlıklarlan karıştırărlar.

            Ayırı
1.Izafet konstrukţiaları, angıları bir mâna vererlär.
demir yol, kadifä fistan, altın küpä, tafta masa, gümüş bilezik; çay otu, uşak başçası, çiçek başçası,  uyku yılacı, Gagouz dili, süüt aacı, uşak oyunu;
2.Iki laftan kurulu astronomik terminneri: Saman Yolu, Kervan Yıldızı, Büyük Ayı, Küçük Ayı;
3. Katlı jeografik terminneri: Kara deniz, Ak deniz, Karpat bayırları, Varna koltuğu, Poyrazdakı Buzlu okean, Altay bayırları;
4.Ayozlu adlar, angıların strukturasında laflar Ay hem Sveti var: Ay Petri, Ay Vasili, Ay Yordan, Sveti Ivan;
5. Devletlerin, bölgelerin ofiţial adları, organnarın, devlet kuruluşlarının ofiţial adları: Gagouz Yeri (Bölgesi), Birleşik Amerika Devletleri, Birleşik Arap Emiratları, Hong Kong, Güney Afrika, Moldova Respublikanın Üüretim hem Gençlik Bakannığı, Komrat Devlet Üniversitesi, Ekonomika Fakültesi, Kişinău Devlet Pedagojik Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Türkiye Büyükelçiliyi.

Çizi aşırı
1.Çiftli hem bir mâna açıklayan laf birleşmeleri: ana-boba, karı-koca,  aaret-ana
2. Çift sinonim ya da antonim idiomatik lafları: çaarış-baarış, kurt-kuş, yaamur-çamur, bayır-çayır, bayır-tepä;
3.Katlı mitolojik hem masaldan personajların adları: Kelcä-Külcä, Cadı-Babusu, Dünya-Güzeli, Topal-Şeytan, Suuk-Ana, Kara-Arap, Cuma-Babusu;

4.Katlı toponimik adları: Çadır-Lunga, Çukur-Mincir, Satılık-Hacı.

При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

пятница, 4 марта 2016 г.

Gagouz dilinin lexikası.

Lexika (gr. lexis – laf hem lexikon – vokabular, laflık, sözlük) – dilin hepisi lafları , bütün vokabuları, ya da bir dialektin, ya bir yazıcının yaratmasının, onnarın semantika sayımnığına görä bakılı.
            Her bir insan toplumunun istoriası hem ilerlenmek (gelişmek) formaları, bir büyük ölçüdä laflarda fixaţialanăr, angılarından dilin lexikal altın hazinesi kuruludur. Dilin lexikası, var kolay söyleyelim, ki sosyal oluşlarını aynalăr, halk ta dilin saabisidir, dili yaşamasında kullanăr, zenginneder, evladboylarına  bir baaşış olarak verer. Gagouz dilinin lexikasında halkın istorik evoluţiası etapları, kontaktları, ilişkileri, etkileri aynanılăr, ani dilimizin orijinal fondunun üstünä (oğuz-türk fondu) geldilär.
            Kendi gagouz dilinin lexikal fondu için, lexikal katları için, ani korundular hem ani eklendilär dayma başka katlar başka senselelärlän hem başka dillärlän kontaktlarımızda, var kolay söyleyelim.
            Gagouz dilinin dä, nicä hepisinin oğuz –türk dillerinin, en eski derindän laflar katı oğuz lafları katıdır, oğuz dedelerinin dilindän kalma katıdır. Bu laflar dilimizdä en çoktur. Onnar en eski zamannardan gelerlär, eski eradan taa – Altay hem Orta Asia meydannarından, halk laf etmesindän, folklor yaratmalarından, mitolojik legendalarından, dastannardan (“Oğuz  Kağan”, “Ergenekon”, “Dede Korkut” h.b.) hem yazılı oğuz – türk dilindä runi textlerindän, Kaşgarlı Mahmudun hem Balasagunlu Yusifin yazılarından, sora Balkannarda da sözlü hem yazılı  işlendirilmiş. Bu lexikal fondumuz pek zengindir. Büün dä var hepisi oğuz lafları, ani başka da türk dili aylelerindä karşı geleriz, yabancı laflardan başka.
            Gagouz dilinin lexikası bir sayımnı argument gagouz dilinin oğuz-türk dili aylesinin bir dalı olmasını gösterer.
            O eski oğuz türkçesi pek az başkalanmış da şindi dä bir dil oğuz türkçesi kullanılăr, sade o kadar diyişilmeklär olmuş, ani biz, gagouzlar, çok arab hem farsi laflarını annayamărız, başkaları da bizim gagouzçamızda slav, romın, urum hem başka lafları annayamărlar. Bu din hem devlet komşuluk faktorlarından gelişer. Çünkü gagouz, romın, rus, başka slav halkları hristiannığı kabul edip, lexikamız taa çok urum hem slav laflarından beslendi.
            Başka bir argument, bir nışan gagouz dilinin türk dillerindän biri olduğunu gagouz dilinin infinitiv forması gösterer. Taa Yunus Emre eserlerindä, şiirlerindä XI asirlerdän bu infinitiv formasınnan karşı geleriz, angısı başka türkçelerdä artık formasını diyiştirmiş:

   Ben gelmedim dava içi
Benim isim sevi için
   Dostum evi gönüllerdir
             Gönüller yapmağa geldim
(Yunus Emre “Güldeste”)
Bașka örneklär Yunus Emre'nin șiirlerindän
Leylâ yüzün görmeğe                          mecnun olasım gelir
örnek: görmeğe  -  gör//+ meğ//+ e - Masdar sufixi (eki) - MAK//MEK
Gerçek âșıq ol ola
Dosd ile bazar içün
Can vermeğe ol ive
Nice bin bașdan geçer. 
örnek: vermeğe  -  ver//+ meğ//+ e
                               (Efrasayip Gemalmaz "Yunus Emre'nin șiirlerindeki dil özellikleri")
            Bir dilin lexikası halkların arasında kontaktları, ilişkileri bütün dilin istoriasında aynalăr, ne soy etkiliklär başka halklardan geçirilmiş. Çok dooru söylener, ki dillerin istoriası bir halkın lexikal biografiasıdır, haliz bir istorik ilişkilär aynası halkların hem dillerin arasında olăr.
            Zamandaş dilin lexikal sistemini istorik gelişmek tarafından analize edärkän, var nasıl çok variantlı etimolojik kaynaklarını görelim. Bu takım, bütün dünyada yok nasıl bir dä dil bulalım, angısı etimolojik bakışından monokolor karakterindä kalsın. 
             Lexikanın etimolojik araştırmaları dilin asirlär uzunnuğunda gösterildi, ki gagouz dili çok sıkı baalantılarda te o halklarlan bulundu, angılarınnan komşuluk etmişti. Ama bu ödünç laflardan dilin kendi katları da var.
            Senselä dillerin genealojik araştırılmasında komun lingvistik elementlerini göräbiliriz, bir türlü elementlär ya hepisi, ya bir kaç senselä dillerin arasında. Bu takım, var nasıl görelim, ki bir temel dil varmış – oğuz-türk dili, angısı başka oğuz-türk dillerini beslemiş: azeri, türk, tacik, başkurt, türkmen h.b.
            Komun elementlerdän başka her bir dildä speţifik elementleri peyda olăr. Geneza aspekti lexika plastlarında taa geniştän  açıklamalıyız.
            Ilk plast  temel plastı  Ana-kök oğuz dilindän laflar. Onnarın en çoyu hepisindä oğuz-türk dillerindä büün dä var: baş, göz, aaz (ağız), kulak, kol, burnu, diş, göbek, et, süt, ot, aaç (ağıç), gün, ak, kara, gök, at, sığır, inek, koyun, kuzu, kuş, kan, kuyruk, daa (dağa), taş, toprak, su, göl, deniz, tuz, üç, dört, beş, sekiz, dokuz (tokuz), altmış, etmiş (yetmiş), üz on; yaa (yağı), yurt (öğurt), yımırta (yumurta), balık, dil, dudak, kaş, buvaz, baldır, damar, el, bel, saç, sakal, bıyık, toz, dalak, böbrek, kül, kurt, er (yer), yurtluk, yuva, keçi, dana, düvä, sap, saman, em, alma, aslan, eşek, katır, domuz, erkek, dişi, kişi, kız, olan, kış, yaz, yıl, gecä, kul, düvä, gümüş, bakır, demir, taş, kardaş, bacanak, kök, dal, salkım, meşä, yaamur (yağmur) h.b.
            Bunnar hepisi oğuz-türk laflarımız kalan oğuz-türk senselerindän komun laflarıdır. Onnar çoktur – hepisi ana oğuzçamızdan kaldıklarını açık göreriz.
            Ikinci laflar plastı:
Eski ana oğuz dilindän: moğolcadan – Altayda, sora da (XIII as.) Anadoludan Osmanlı türkçesinnän Balkannara gelennär, nicä „kavurma” - kavurgadan;
Çin dilindän – Altayda, örnek gibi „inci” (perlă);
Farsçadan – Asiada – çeltik, pilav, ateş, ambar, arzu, azarlamak, kiyat, laf, kafadar, kâr, lâzım h.b. Farsi laflar dilimizdä çok, ama istoriayca eserlär uzunnuğunda lexikamızda alıştılar, bizim oldular oğuz lafları gibi.
            Hep bu takım fenomeni arab lafları da geçirdilär – hep Asiadan, sora da Balkannarda Osman dili arapçaları: aylâ, aza, astar, ikram, zeytin, ihtiza, ruh, mezar, duva, betfa, tükân, fal, tapkır (boş er, düyülmüş), fakir, fayda, hak (dooruluk, aslı), Allah h.b.
            Yabancı laflar plastı – başka dillerdän gelän laf bircikleri, angıları gagouz dilinä dooru girip, onun gramatikal sisteminä uygun erleşmişlär.
            Grekçedän – Balkannarda: stavro (kruça), ayoz, ayazma, ikona, Evangelie, diakon, arhangel, dafin yaprağı, klisä, makar (baalayıcı), vaatiz, yortu, Panaya, steonoz, anahtar, anteri, karanfil, trofa, karpuz, filcan, horu, kaval, panair, monaf, liturgia; çoyu adlar – Todur, Atanas (ölmäz), Andrey (girgin), Angela (ayoz), kalıb, sabun, tipar, kandil, portokal, zodia. Bu alma grek dilindän aktiv lexikadan karä, gagouz dili taa türlü terminnärlän dä beslener, angıları, nicä bileriz, eski klasik dillerindän – grek, latin – başka dillär kendi  vokabularına geçirerlär: lexikon, filosofia, atom, morfem, antropologia, astronomia h.b.
            Eski salavoncadan – Balkannarda: babu, dädu, kolaç, kosa, bülü, lelü, kiraţa, batü, slanina, puluk, Mirçu, Donçi, borna, skoba, struna, tırnakop, pırlog, taliga (polonez), trıntor, maslin, morkova, peştera, hırtop, ba (baalayıcı), da h.b.
            Romıncadan  părălia, furkuliţa, mamaliga, boyar, guşa, motan, kotey, moşu, Giţa, Läna, Kostika, Petrika h.b.
            Macarcadan  hotar, marfa, vama h.b.








При копировании статьи ссылка на оригинал обязательна!

Следующие Предыдущие Главная страница

Blogger Template by Blogcrowds