Gagouz dilindä XII klas için kantarlama testi (SINTAXIS)
I.1. Frazanın (katlı cümlenin) sintaktik analizini gerçekleştirin. Skema
kurun.
I.2.Çizili laflara morfo-sintaktik analizini yapın.
I.3. Sadä cümlelerä analiz yapın.
I.4. Üçüncü cümledä söz paylarının
sintaktik funkţialarını belli edin.
I.5. Predikatlara morfo-sintaktik analizini yapın.
I.6. Başıboş gezinärdilär –
stabil (bölünmäz) ya da serbest laf birleşmesi olduğunu belli edin. Maanasını
açıklayın.
Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär, da,
açan onunnan uurlaştılar, aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär
çöktülär.
(N.Tanasoglu - Yuvanoglular)
II. Aşaadakı cümlelerdä punktuaţia nışannarını dooru kullanın.
Aklısına getirer ani gelärkän
yolda o kırk uçan sinek hem dä kırk kaçan böcek öldürmüştü. Alăr bir tütün
kiyatçığı da yazăr ona Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän pelivan koyăr onu güüsünä da uyumağa yatăr.
Geçmer
çok da genä o iki dev tulumnan su almağa
pınara geler. Görerlär bu adamı okuyărlar o yazıları da şaş kalărlar korkudan
titiremäğä çekederlär. Brä ne kuvetli adam! O bizi var kolay kırsın.
(Masal – Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän)
III. 1. Koordinativ (dalsız katlı cümlä) cümleleri kurunuz. Koordinativ
baalayıcıları yuvarlak içinä alın:
a) ayırdıcı koordinativ ilişki
b) birleştirici koordinativ ilişki
(baalayıcılı)
c) birleştirici koordinativ ilişki
(baalayıcısız – juxtapoziţia karakterindä)
2. Subordinativ (dallı katlı
cümlä) cümleleri kurunuz. Subordinativ baalayıcıları ya da baalayıcı lafları
yuvarlak içinä alın:
a) tamamnıklı dal cümlä (baal.
ani)
b) bellilikçi subordinativ
cümlä (baal. ani)
c) nicelik subordinativ cümlä
(baal. nicä)
d) yaraştırmak subordinativ
cümlä (baal. nicä)
e) brakım subordinativ cümlä
f) zaman hallık subordinativ cümlä
IV. Aşaadakı frazalarda subordinativ cümlelerin (dal cümlelerin) soylarını
belli edin.
1. Ufacık kafesçikleri belli edärdi, ani yaprak
üürenci tefterindän koparılı. (S.Bulgar – Damga)
2. Sofrada istär-istemäz eski laflar açıldıydı,
angıları bu yakınnarda onnarın aazlarından çıkmazdılar. (N.Baboglu – Ayva çiçekleri) 3. Ama zoruna savaşardı,
zerä inek damnarı verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular, haliz
kışın açan yaamur, kaar yaayardı. (N.Tanasoglu – Sofi)
V. Aşaadakı sadä cümlelerin soylarını (tiplerini) belli edin. (Birbaş paylı
ya da ikibaş paylı. Birbaş paylı cümlelerin tiplerini belli edin). Tabelayı
doldurun.
Birbaş paylı cümlelär
|
Ikibaş paylı cümlelär
|
-------------------------------------------
--------------------------------------------
|
|
--------------------------------------------
--------------------------------------------
|
|
-------------------------------------------
--------------------------------------------
|
|
--------------------------------------------
---------------------------------------------
|
1. - Taa bir kerä kutlărım seni evlenmäklän. (D.Kara
Çoban – Sevgi uurları) 2. Yabanı yatağında
kemik arama. (Söyleyiş) 3. Bülbülü
masallan beslämerlär. (Söyleyiş) 4. Kızı görüncä, fırın yalvarmış: - Kızım, suva benim çatlaklarımı. Sora bän dä
sana iyilik yaparım. (Masal – Dädunun
kızı hem babunun kızı.) 5. Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara
topladılar. (T.Zanet – Zaman kanatları)
6. Burada sigara içilmer.
VI. Cümledä laf birleşmelerinin çeşitlerini (soylarını) skematik gösterin.
Sıcak gecedä ţırţırların
seslerinnän kurbaaların yakırtıları karışardı. Bir sazdan eski tırlanın yanında
koyun sürüsü yatardı.
(N.Baboglu – Trendä)
VII. Aşaadakı frazalarda predikatları seçin. Modelä görä tabelayı doldurun.
Adlardan predikat
|
Predikat var, yok tipi
|
Verbal (işliktän) predikat
|
||||
predikativ sufix
|
Predikat sufix
|
Zaman sufixi
|
Zaman aspekti
|
|||
gençti
|
- ti
|
yoktu
|
-tu
|
gidärdi
|
-ärdi
|
Bitkisiz geçmiş zam.
|
1. O taa gençti, otuz yaşında
taa yoktu, ama o da şindän sora ihtiära benzärdi, onun da suratı hep öylä
ergindi, o da kısılı omuzlarlan, kambur arkaylan hep öylä gidärdi, nicä öbür
karılar. (D.Kara Çoban - Düşär yıldız) 2. En çok ama anam
bakardı, ki bän denizdä Ay-lliyä günündä yıkanmayayım, zerä sayılardı, ani o
günü deniz „kurban” alarmış. (I.Dobrev -
Deniz dä düyüşärdi) 3. Insanın elleri
suuk sa – onun karısı gözälmiş. Kim bu lafları söylemiş – pe-e-e-k akıllıymış! (T.Zanet - Büyülü
maaza) 4. - Islä köpeklerimiz vardı, Peti, bilersin. (T.Zanet – Açlık kurbannarı) 5. O uzak zamannarda,
o unudulan zamannnarda eski Altay meydannarında oğuzların nezaman-sa bir
anılmış hannar-hanı varmış. (Dastan – Oğuz
Kağan)
Çözüş
I.1. Frazanın (katlı cümlenin) sintaktik analizi. Skema.
1. Iki-üç yalnız hem
aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär¹, da, açan onunnan
uurlaştılar³, aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär².
(N.Tanasoglu - Yuvanoglular)
1. Iki-üç
yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın başıboş gezinärdilär, da, ..................
aullar içindä, sokaklarda kara gölgelär
çöktülär – birleştirici koordinativ
ilişki (BKI);
2. aullar
içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär – baş cümlä üçüncü cümleyä;
3. açan
onunnan uurlaştılar – subordinativ (dal) zaman hallık cümlesi (subordinativ
baalayıcı açan) (SZH)
I.2. Çizili lafların morfo-sintaktik analizi.
2. aullar içindä – sadä adlık, adetçä,
ç.s., T.h. + ardlaf içindä; sintaktik funkţia – er hallığı.
I.3. Sadä cümlelerin analizi.
1. Iki-üç yalnız hem aydınıklı bulut aya yakın
başıboş gezinärdilär – sadä cümlä, ikibaş paylı (bulut – subiekt; başıboş
gezinärdilär - predikat); tamam,
geniş;
2. açan
onunnan uurlaştılar – sadä cümlä, birbaş paylı, subiektsiz, belli üzlü; diyil
tamam, geniş;
3. aullar
içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär - sadä cümlä, ikibaş paylı (gölgelär – subiekt; çöktülär - predikat); tamam,
geniş;
I.4. Ikinci frazada söz paylarının sintaktik funkţiaları.
aullar
içindä, sokaklarda kara gölgelär çöktülär – gölgelär – subiekt, çöktülär
– predikat; kara – bellilik, aullar
içindä, sokaklarda – er hallığı.
I.5. Predikatların morfo-sintaktik analizi.
1. başıboş gezinärdilär – frazeolojik
konstrukţia (başıboş – katlı işhallık; gezinärdilär – işlik, nontranzitiv (geçişsiz); oluşluk çalım,
bitkisiz geçmiş zaman aspekti, reflexiv (kendilik) diatez, pozitiv forma; III üz, ç.s.; sintaktik
funkţia – verbal (işliktän) predikat;
2. uurlaştılar
– kurulu işlik, nontranzitiv; oluşluk çalım, mutlak geçmiş zaman aspekti,
ortaklaşmak diatez, pozitiv forma; III üz, ç.s.; sintaktik funkţia – verbal (işliktän)
predikat;
3. çöktülär
- işlik, nontranzitiv; oluşluk çalım,
mutlak geçmiş zaman aspekti, halizlik (aktiv) diatez, pozitiv forma; III üz,
ç.s.; sintaktik funkţia – verbal
(işliktän) predikat;
I.6. Başıboş gezinärdilär – laf
birleşmesinin analizi. Maanası.
Başıboş
gezinärdilär – stabil
(bölünmäz) laf birleşmesidir – frazeolojik konstrukţia; maanası – kendibaşına,
bakımsız gezinmäğä.
II. Aşaadakı cümlelerdä punktuaţia nışannarını dooru kullanın.
Aklısına getirer, ani,
gelärkän yolda, o kırk uçan sinek hem dä kırk kaçan böcek öldürmüştü. Alăr bir
tütün kiyatçığı da yazăr ona: „Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän pelivan”, koyăr
onu güüsünä da yatăr uyumağa.
Geçmer
çok da genä o iki dev tulumnan su almağa pınara geler. Görerlär bu adamı,
okuyărlar o yazıları da şaş kalărlar; korkudan titiremäğä çekederlär. „Brä, ne
kuvetli adam! O bizi var kolay kırsın”.
(Masal – Kırk uçanı, kırk ta kaçanı enseyän)
III. 1. Koordinativ (dalsız katlı cümlä) cümlelär.
a) ayırdıcı koordinativ ilişki
Bän
ona yalvardım, ya bu gün gelsin, ya da yarın geläbilir.
b) birleştirici koordinativ ilişki
(baalayıcılı)
Köpek
bekler hem adamın evini bütün gecä
koruyăr.
c) birleştirici koordinativ ilişki
(baalayıcısız – juxtapoziţia karakterindä)
Kaar sıra-sıra taa hızlı yaayăr, lüzgercik tä onnarı kıynaş haydăr.
2. Subordinativ (dallı katlı
cümlä) cümlelär.
a) tamamnıklı dal cümlä (baal.
ani)
Biz annadık, ani işimiz
ilerlenecek. (annadık Ne?, ani ........;
ani - baalayıcı)
b) bellilikçi subordinativ
cümlä (baal. ani)
Salt bir ömür, angısı pek
paalıdır, insana veriler. (ömür Angısı?, angısı .........; angısı – baalayıcı laf)
c) nicelik subordinativ cümlä
(baal. nicä)
Nicä döşeyecän, öylä dä yatacan. (yatacan Nicä?, nicä .............; nicä – baalayıcı laf)
d) yaraştırma subordinativ
cümlä (baal. nicä)
Sän öylä yaz, nicä bän yazărım.
(yaz Nicä?, nicä ........; nicä –
baalayıcı laf)
e) brakım subordinativ cümlä
Makar ki
annatmanın süjetini bilerim, hep okuyărım. (hep okuyărım Ne oluşun beterinä?,
makar ki ...........; makar ki -
baalayıcı)
f) zaman hallık subordinativ
cümlä
Açan
musafirlär toplandılar, ev saabisi hepisini masaya davet etti. (davet etti Ne
zaman?, açan ..........; açan -
baalayıcı)
IV. Aşaadakı frazalarda subordinativ cümlelerin (dal cümlelerin) soyları.
1. Ufacık kafesçikleri belli edärdi, ani yaprak üürenci tefterindän koparılı.
(tamamnıklı subordinativ cümlä)
(S.Bulgar – Damga)
2. Sofrada istär-istemäz eski laflar açıldıydı, angıları bu yakınnarda onnarın aazlarından
çıkmazdılar. (bellilikçi subordinativ
cümlä; baş cümledeki lafı laflar belli eder)
(N.Baboglu – Ayva çiçekleri)
3. Ama zoruna savaşardı, zerä inek damnarı
verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular, haliz kışın açan
yaamur, kaar yaayardı.
- zerä inek
damnarı verandılar, akardılar, ineklär batak içindä dururdular (sebep
hallık subordinativ cümlelär; aralarında -
birleştirici koordinativ ilişki);
- haliz kışın açan yaamur, kaar yaayardı –
zaman subordinativ cümlä.
(N.Tanasoglu – Sofi)
V. Aşaadakı sadä cümlelerin soylarını (tiplerini) belli edin. (Birbaş paylı
ya da ikibaş paylı. Birbaş paylı cümlelerin tiplerini belli edin). Tabelayı
doldurun.
Birbaş paylı cümlelär
|
Ikibaş paylı cümlelär
|
1.subiektsiz, belli üzlü
-
Taa
bir kerä kutlărım seni evlenmäklän.
-
Kızım,
suva benim çatlaklarımı.
|
1.Kızı görüncä, fırın yalvarmış.
2.Sora bän dä sana iyilik yaparım.
3.Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara
topladılar.
|
2.subiektsiz, üzsüz
Burada sigara içilmer.
|
|
3.subiektsiz, bellisiz üzlü
Bülbülü masallan beslämerlär.
|
|
4.subiektsiz, cümnä üzlü
Yabanı yataanda kemik arama.
|
1. - Taa bir kerä kutlărım seni evlenmäklän. (D.Kara
Çoban – Sevgi uurları) 2. Yabanı yatağında
kemik arama. (Söyleyiş) 3. Bülbülü
masallan beslämerlär. (Söyleyiş) 4. Kızı görüncä, fırın yalvarmış: - Kızım, suva benim çatlaklarımı. Sora bän dä
sana iyilik yaparım. (Masal – Dädunun
kızı hem babunun kızı.) 5. Insannar büyük sevinmeliklän unu çuvallara
topladılar. (T.Zanet – Zaman kanatları)
6. Burada sigara içilmer.
VI. Cümledä laf birleşmelerinin çeşitlerinin (soylarının) skematik
gösterilmesi.
Sıcak gecedä ţırţırların
seslerinnän kurbaaların yakırtıları karışardı. Bir sazdan eski tırlanın yanında
koyun sürüsü yatardı.
(N.Baboglu – Trendä)
VII. Aşaadakı frazalardan predikatların gruplanması.
Adlardan predikat
|
Predikat var, yok tipi
|
Verbal (işliktän) predikat
|
||||
predikativ sufix
|
Predikat sufix
|
Zaman sufixi
|
Zaman aspekti (çalım, mod.f.)
|
|||
gençti
|
- ti
|
yoktu
|
-tu
|
gidärdi
|
-ärdi
|
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
|
ergindi
|
- di
|
vardı
|
-dı
|
benzärdi
|
-ärdi
|
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
|
gözälmiş
|
-miş
|
varmış
|
-mış
|
bakardı
|
-ardı
|
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
|
akıllıymış
|
-mış
|
yıkanmayayım
|
-(y)a
|
Isteyişlik ç., şindiki zam.
|
||
sayılardı
|
-ardı
|
Bitkisiz geçmiş zam, oluş.ç
|
||||
alarmış
|
-armış
|
Bellisizlik modal for., bitkisiz geçmiş zam.
|
||||
söylemiş
|
-miş
|
Bellisiz geç.zam., oluş.ç
|
||||
bilersin
|
-er
|
Şindiki zam., oluş.ç
|
1. O taa gençti, otuz yaşında
taa yoktu, ama o da şindän sora ihtiära benzärdi, onun da suratı hep öylä
ergindi, o da kısılı omuzlarlan, kambur arkaylan hep öylä gidärdi, nicä öbür
karılar. (D.Kara Çoban - Düşär yıldız) 2. En çok ama anam
bakardı, ki bän denizdä Ay-lliyä günündä yıkanmayayım, zerä sayılardı, ani o
günü deniz „kurban” alarmış. (I.Dobrev -
Deniz dä düyüşärdi) 3. Insanın elleri
suuk sa – onun karısı gözälmiş. Kim bu lafları söylemiş – pe-e-e-k akıllıymış! (T.Zanet - Büyülü
maaza) 4. - Islä köpeklerimiz vardı, Peti, bilersin. (T.Zanet – Açlık kurbannarı) 5. O uzak zamannarda,
o unudulan zamannnarda eski Altay meydannarında oğuzların nezaman-sa bir
anılmış hannar-hanı varmış. (Dastan – Oğuz
Kağan)
Отправить комментарий